Θεσσαλονίκης (προσφυγική) ιστορία (IV)

μια προπολεμική γειτονιά

Φέρνω τώρα στο νου μου μια συγκεκριμένη προπολεμική γειτονιά και θυμούμαι, όσο μπορώ, τους ανθρώπους που περιείχε. Είχε οικογένειες από τη Σμύρνη, από την Πέργαμο, από την Πάνορμο, τη Σηλύβρια, τη Ραιδεστό, την Κεσσάνη, τις Σαράντα Εκκλησίες, την Αδριανούπολη -την Αντριανού, όπως την έλεγαν τρυφερά-, τη Φιλιππούπολη, τη Βάρνα, το Μοναστήρι, το Κρούσοβο, τη Γευγελή, την Κορυτσά, ακόμα και το Πλοέστι. Όλοι τους, όχι μόνο είχαν να διηγηθούν ιστορίες πολλές, δυστυχίας και καταδίωξης, ακόμα και ευτυχίας, αλλά ήταν φορείς πανάρχαιων λαϊκών πολιτισμών και τρόπων ζωής, που καθώς είχαν μείνει σχεδόν χωρίς αντικείμενο και πεδίο δράσης συγκρούονταν μέσα τους, αλλά και με τον πολιτισμό του πλησίον.
Εκεί μέσα, πάντως, εκυοφορείτο η σημερινή Θεσσαλονίκη· η νέα μορφή της, η νοοτροπία της και ο ψυχισμός της.

 Οι πρόσφυγες έχουν αρχίσει να συρρέουν σ’ αυτή την ευλογημένη ελληνική πόλη σχεδόν αμέσως μετά την απελευθέρωσή της. Από το 1914 αρχίζουν να έρχονται. Και μέσα σε μια δεκαετία από τότε απαρτίζεται το μέγα και πολυποίκιλο προσφυγικό πλήρωμα και η Θεσσαλονίκη ξεκινάει.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΙΩΑΝΝΟΥ «Η ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ»
Εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ

Έλληνες πρόσφυγες στη Θεσσαλονίκη το 1918. Η φωτογραφία είναι του Αμερικανού Λιούις Χάιν.
από το http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=16133

οι Πόντιοι στην Καλαμαριά

«… Εδώ κατέβασαν το ανθρωπομάνι από το Βατούμ. Άλογα τουμπανιασμένα κείτονταν χάμω. […] Πρασινισμένα βαλτονέρια στους χωματόλακκους, όπου κουνούπια και σκνίπες έχουν γιατάκι και μόνιμο στέκι. Ούτε δρόμος, ούτε μονοπάτι. Μονάχα λακκούβες γεμάτες λάσπη. […]
Από το Λοιμοκαθαρτήριο, ίσια στην Καλαμαριά, στους θαλάμους. Εξήντα οι θάλαμοι. […] Όλοι ξυλοδεσιά. πισσόχαρτο στη στέγη. Στηρίζονται σε πάσσαλους, μισό μέτρο πάνω απ’ τη γης. […] Στη μέση τα κοινόχρηστα αποχωρητήρια. […]
Αυτοί, που στο στόμα τους ζουν ακόμα τα υπολείμματα της γλώσσας του Όμηρου, αυτοί που δούλευαν τη μέρα στο χωράφι, στο μαγαζί, και τη νύχτα στητοί φρουρούσαν με τα μάνλιχερ τα πανάρχαια ελληνικά χώματα, τις πανάρχαιες ελληνικές ρίζες, […] αυτοί εδώ στην πανερημιά, στην εγκατάλειψη θα ζήσουν; Οι γυναίκες κάνανε τον πόνο δύναμη και βάλθηκαν να συγυρίζουν. Να βολέψουν την οικογένειά τους σε μια κόχη. Η πρώτη τους δουλειά να στουμπώσουν με παλιόχαρτα και κουρέλια τις τρύπες στα σανίδια. Να μην μπαινοβγαίνουν ο αγέρας, οι σκόνες, τα ποντίκια, οι σκορπιοί, τα μαμούνια.»

Ιφιγένεια Χρυσοχόου, «Το χρονικό της προσφυγιάς στη Θεσσαλονίκη», Φιλιππότης
από τη διαδραστική εφαρμογή του ΕΛΙΑ
http://www.wow.gr/projects/thessaloniki/index.htm

Η Καλαμαριά στα 1950. Στο βάθος φαίνεται ο ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος.
(η φωτογραφία είναι από το http://my-blo.pblogs.gr/tags/kalamaria-gr.html)

βρωμισμένοι μα αποκαθαρμένοι

Από το 1914 ως το 1924, κι ακόμα πιο πέρα, πήραν να καταφθάνουν μεμονωμένα ή σε μικρές ομάδες στην αρχή, κοπαδιαστά και άτακτα αργότερα, με αραμπάδες, ζώα, βάρκες, καΐκια, βαπόρια, ακόμα και με τα πόδια, σε χάλι κακό, βρωμισμένοι μα αποκαθαρμένοι, λουσμένοι μες στο αίμα τους, από τις ελληνικές πατρίδες της Ανατολής, την Ελλάδα μάλλον της Ανατολής, χιλιάδες των χιλιάδων κυνηγημένοι, ληστεμένοι, βιασμένοι, απορφανισμένοι άνθρωποί μας, αναζητώντας μια νέα γωνιά μες στην ελεύθερη πατρίδα. Υπήρξαν, βέβαια, κι εκείνοι που έφτασαν σχετικώς άνετα είτε γιατί είχαν τον τρόπο, είτε γιατί ήταν κατατοπισμένοι και προβλεπτικοί, είτε γιατί στάθηκαν τυχεροί είτε και γιατί τα είχαν καλά με τον Τούρκο. Αρκετοί έβαλαν πλώρη ή οδηγήθηκαν σε μάλλον άσχετους τόπους, ακόμα και στον Μοριά, όμως στη Θεσσαλονίκη προσέτρεξαν αυθόρμητα οι πιο πολλοί, και προπάντων ρίζωσαν, όχι μονάχα γιατί υπήρχαν κάπως οι ανάλογες συνθήκες, αλλά τους τράβηξε η πολιτεία που την ένιωθαν, τη γνώριζαν, κι ας μη την είχαν επισκεφθεί, τη συζητούσαν και την ένωναν στους θρήνους με την Κωνσταντινούπολη, ήταν και η δική τους συμπρωτεύουσα, συμβασιλεύουσα έστω, η δεύτερη πολιτεία της ασφυκτικής –φευ- μα τελικά ελληνικής, εις τους αιώνας των αιώνων, αυτοκρατορίας.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΙΩΑΝΝΟΥ «Η ΠΑΡΕΛΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ»
από το βιβλίο «ΤΟ ΔΙΚΟ ΜΑΣ ΑΙΜΑ»
Εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ

Καταυλισμός προσφύγων, Μακεδονία, 1922.
από το http://dimitrisdoctor2.blogspot.com/2008/05/blog-post_4371.html

τα στρατόπεδα καραντίνας

Για τους πρόσφυγες που έρχονταν από πολύ μακριά, επομένως μετά τον πανικό, μια κι έφταναν αρκετόν καιρό αργότερα, τους Πόντιους, Καυκάσιους, Καππαδόκες, δημιουργήθηκαν στρατόπεδα καραντίνας, λοιμοκαθαρτήρια διάφορα, στο Καραμπουρνάκι, Κερατσίνι, Μακρόνησο, όπου τους κρατούσαν απομονωμένους με άγρια συρματοπλέγματα και γεμάτα όπλα, επί μήνες και μήνες, μέσα σε άθλιες σκηνές, ώσπου να βεβαιωθούν ότι έπαψε κάθε κίνδυνος για μεταδοτικές αρρώστιες ανατολίτικες, που δήθεν οι εδώ δεν είχαν. Όσο κι αν τα μέτρα εκείνα ήταν δικαιολογημένα, η εγκατάλειψη και η αθλιότητα ήταν εντελώς αδικαιολόγητη και εξαιρετικά εύγλωττη ως προς τα αισθήματα των αφεντικών, που εντούτοις έφταιγαν για τα πάντα. Πέθαναν πάρα πολλοί εκεί στα στρατόπεδα μέσα, που πραγματικά έμειναν γερά φραγμένα για τους ανθρώπους, όχι όμως και για τα κουνούπια, τους ανωφελείς κώνωπες. Οι παρθενικοί μα τόσο πια εξασθενημένοι οργανισμοί αυτών των προσφύγων άρπαξαν το μικρόβιο της ελονοσίας, κάτι που τους ήταν ολότελα άγνωστο. Και για πολλούς άρχισε η κατρακύλα.

Από την ανατολή γυροφέρνοντας προς τη δύση είναι οι προσφυγικοί συνοικισμοί: Αρετσού, Καλαμαριά, Νέα Κρήνη, Τούμπα, Τριανδρία, Σαράντα Εκκλησιές, Άγιος Παύλος, Συκιές, Νέα Βάρνα, Νεάπολη, Σταυρούπολη, Πολίχνη, Νέα Ευκαρπία, Επτάλοφος, Νέα Μενεμένη, Αμπελόκηποι, Νέο Κορδελιό, Ξηροκρήνη, Νέα Μαγνησία και άλλοι μικρότεροι, βέβαια.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΙΩΑΝΝΟΥ «Η ΠΑΡΕΛΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ»
από το βιβλίο «ΤΟ ΔΙΚΟ ΜΑΣ ΑΙΜΑ»
Εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ

τουρκόσπορους!

Στις 6 Δεκεμβρίου του 1930 συνέβη ένα αιματηρό περιστατικό, που δείχνει το μίσος που επικρατούσε, εκείνη την εποχή στην Ελλάδα, μεταξύ ντόπιων και προσφύγων αλλά και μεταξύ βασιλικών και βενιζελικών.

Όπως διαβάζουμε στην εφημερίδα ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ (7/12/1930), σε άρθρο που είχε τίτλο «ΟΙ ΒΑΣΙΛΟΦΡΟΝΕΣ ΔΟΛΟΦΟΝΟΥΝ ΑΠΟ ΤΗΣ ΧΘΕΣ ΤΟΥΣ ΠΡΟΣΦΥΓΑΣ», ένας πρώην δήμαρχος, βασιλικών φρονημάτων, είχε τη γιορτή του και κάλεσε στο σπίτι του φίλους και οπαδούς. Φαίνεται πως μαζεύτηκε αρκετός κόσμος γιατί ο πρώην δήμαρχος βρέθηκε κάποια στιγμή να μιλάει από τη σκάλα στους παρευρισκομένους «βρίζων χυδαιότατα την κυβέρνησιν και τον κ. Βενιζέλον». Έλα όμως που κοντά στο σπίτι του πρώην δημάρχου βρίσκονταν παραπήγματα ενός προσφυγικού συνοικισμού! Πρόσφυγες βγήκαν από τις παράγκες τους και άρχισαν να πλησιάζουν με άγριες διαθέσεις. Μόλις τους είδε ο πρώην δήμαρχος άρχισε να τους λέει τουρκόσπορους, αχάριστους, αγνώμονες  και άλλα πολλά. Αυτά τα έλεγε γιατί θεωρούσε πως όσο ήταν δήμαρχος τους είχε βοηθήσει. «Σας έφερα νερό, σας έβαλα φώτα και βοήθησα πολλούς νηστικούς από σας». Οι πρόσφυγες που φαίνεται δε συμφωνούσαν με την άποψή του, άρχισαν να φωνάζουν «κάτω οι μαύροι!» και διάφορα άλλα. Οι οπαδοί του πρώην δημάρχου άρχισαν να βρίζουν και σε λίγο επακολούθησε γενική συμπλοκή, μέχρι που κάποιος από τους βασιλόφρονες πυροβόλησε και τραυμάτισε σοβαρά στο κεφάλι ένα πρόσφυγα 24 ετών. Οι πρόσφυγες έλεγαν πως ο ίδιος ο πρώην δήμαρχος πυροβόλησε με το δίκαννό του, άλλοι πως το είχε κάνει κάποιος από τους μπράβους του. Η αστυνομία πάντως είχε συλλάβει τρεις από τους μπράβους του. Μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια είναι πως ανάμεσα στα προσωπικά αντικείμενα του τραυματία που συνέλεξε η αστυνομία ήταν και μια μικρή κεχριμπαρένια πίπα με ζωγραφισμένη επάνω την ελληνική σημαία!

στο Καράμπουρνου

Εκεί στο οχυρωμένο, πάντοτε, Καράμπουρνου, τη Μαύρη Μύτη, είχαν οι ελληνικές αρχές στήσει την καραντίνα και τα στρατόπεδα για τους πρόσφυγες. Πόντιους και Μικρασιάτες, το Είκοσι Δύο. Κόσμος και κοσμάκης, τουρκομερίτες και τουρκόγλωσσοι ακόμα Γιουνάνιδες, διέσχισε στεριές και θάλασσες, γλίτωσε από το μαχαίρι, και ήρθε για ν’ αφήσει την τελευταία του πνοή εδώ, κάτω από πλούσιο παλιοελλαδίτικο βρισίδι.

ω Νύμφη

Δεν έχεις, βέβαια, τις αρχαιότητες της Αθήνας ούτε τις δόξες της, όμως ασύγκριτα ευρύτερη έκταση παλαιάς καθημερινότητας σε σκεπάζει. Οι συνοικίες σου δεν είναι φρέσκες και αδούλευτες, χωράφια με υπολείμματα από ελαιώνες, αλλά πασπαλισμένες γκρίζα σκόνη, στάχτη και τριμμένα κόκκαλα, μούχλα και κατουρλιά των αιώνων. Περπατώντας εντός σου, χάνεται κανείς μες στη μακεδονίτικη σαλάτα των λαών και το λαβύρινθο των χρόνων. Έφαγες και έφαγες ανθρώπους, εσύ, ω Νύμφη, εκατομμύρια πατίκωσες μες στην ανωνυμία και τη λησμονιά.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΙΩΑΝΝΟΥ «ΜΕ ΤΑ ΣΗΜΑΔΙΑ ΤΗΣ ΑΠΑΝΩ ΜΟΥ»
από το βιβλίο «ΤΟ ΔΙΚΟ ΜΑΣ ΑΙΜΑ»
Εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ