Αντιγόνη

«Η Αντιγόνη εμπρός στο νεκρό Πολυνείκη» (1865)
Νικηφόρος Λύτρας (Εθνική Πινακοθήκη της Ελλάδας)

Η Αντιγόνη είναι το 32ο έργο του Σοφοκλή. Διδάχτηκε την άνοιξη του 441 π. Χ. στις γιορτές των Μεγάλων Διονυσίων. Οι Αθηναίοι ενθουσιάστηκαν τόσο πολύ με το έργο αυτό που ανέδειξαν τον Σοφοκλή στρατηγό στον Σαμιακό πόλεμο μαζί με τον Περικλή, ο οποίος ανέθεσε στον Σοφοκλή τη διπλωματική αποστολή στις δύο κυριότερες ομοσπονδιακές πολιτείες, τη Χίο και τη Μυτιλήνη.
Η υπόθεση του έργου είναι γνωστή. Η Αντιγόνη δεν υπακούει στη διαταγή του βασιλιά της Θήβας, Κρέοντα, να μείνει άταφος ο αδελφός της, Πολυνείκης και πληρώνει με τη ζωή της την ανυπακοή αυτή. Το ίδιο όμως σκληρά θα πληρώσει και ο Κρέων βλέποντας τον γιο του και τη γυναίκα του να αυτοκτονούν ύστερα από τον θάνατο της Αντιγόνης.
Ο Σοφοκλής πήρε την ιστορία από κάποια παλιά επικά ποιήματα που εξιστορούσαν τους θηβαϊκούς μύθους, πρόσθεσε όμως και δικά του στοιχεία όπως η διαταγή να κλειστεί η Αντιγόνη σε πέτρινο υπόγειο τάφο και ο έρωτας της Αντιγόνης με τον Αίμονα.
Το να ασχοληθεί κανείς με ολόκληρη την Αντιγόνη είναι πρακτικά αδύνατο εκτός αν έχει απεριόριστες γνώσεις κι έχει σκοπό να γράψει ατέλειωτες αναρτήσεις, γι’ αυτό κι εμείς σήμερα θα περιοριστούμε σε μερικά σημεία της Αντιγόνης, τα οποία μας έκαναν εντύπωση και προκάλεσαν τον θαυμασμό μας.

Γιατί ο Χορός κρατάει τόσο αδιάφορη στάση μπροστά στο δράμα της Αντιγόνης;
Όταν ο Κρέων ανακοινώνει την απόφασή του για απαγόρευση της ταφής του Πολυνείκη, ο Χορός επικροτεί και λέει στον Κρέοντα πως είναι δικαίωμά του να επιβάλει όποιον νόμο θέλει τόσο για τους ζωντανούς όσο και για τους νεκρούς αυτής της πόλης. Μάλιστα προβλέπει ότι κανείς δεν είναι τόσο τρελός ώστε να παραβεί τη διαταγή του Κρέοντα. Όταν αποκαλύπτεται πως τελικά η Αντιγόνη είναι αυτή που τόλμησε να θάψει τον Πολυνείκη, ο Χορός λέει πως είναι σκληρή σαν τον πατέρα της. Κι όταν βλέπει τον νεαρό Αίμονα, τον λυπάται γιατί, λέει, η Αντιγόνη του έκλεψε την ευτυχία του γάμου. Όταν ο Κρέων μαλώνει τον Αίμονα ο Χορός πάλι επικροτεί και μάλιστα τονίζει πως μιλάει φρόνιμα. Όταν ο Κρέων ανακοινώνει τη φριχτή τιμωρία που επιφυλάσσει στην Αντιγόνη, να θαφτεί δηλαδή ζωντανή, ο Χορός αρχίζει να υμνεί τις χαρές του Έρωτα (είναι το περίφημο χορικό «Έρως ανίκατε μάχαν»). Κι όταν η Αντιγόνη ξεκινάει για το θάνατο ο Χορός λέει πως όλα συνέβησαν γιατί η Αντιγόνη έκανε του κεφαλιού της. Φυσικά υπάρχει μια προφανής απάντηση σε όλα αυτά. Ο Χορός αποτελείται από γέροντες ευγενείς της Θήβας που όπως είναι λογικό τάσσονται στο πλευρό του Κρέοντα. Το ερώτημα ωστόσο παραμένει, έστω και κάπως διαφορετικό: γιατί ο Σοφοκλής επέλεξε ευγενείς για τη θέση του Χορού αναγκάζοντας έτσι την Αντιγόνη να βαδίσει μόνη της το δρόμο του μαρτυρίου χωρίς κάποιον να τη στηρίζει;

Γιατί η Αντιγόνη φέρεται τόσο σκληρά στην Ισμήνη;
Όπως είναι γνωστό, η Ισμήνη αρχικά αρνείται να βοηθήσει την Αντιγόνη στο τολμηρό της εγχείρημα. Μόλις όμως όλα αποκαλύπτονται, η Ισμήνη προσπαθεί να αναλάβει και η ίδια την ευθύνη για όσα έγιναν. Φτάνει στο σημείο μάλιστα να ζητήσει να πεθάνει μαζί με την Αντιγόνη. Η Αντιγόνη αρνείται τη βοήθειά της, όχι τόσο για να σώσει τη ζωή της αδελφής της, αλλά γιατί δεν θέλει πια τη βοήθειά της. «Αφού ούτε εσύ το θέλησες, ούτε κι εγώ σε πήρα», της λέει φανερώνοντας πως δεν την έχει συγχωρέσει για την αρχική της άρνηση κι ύστερα συνεχίζει με τις φράσεις: «φίλος μου δεν είν’ αυτός, όπου αγαπά με λόγια» και «εκείνα που δεν άγγισες, δικά σου μην τα κάνεις» για να τελειώσει με την πιο σκληρή φράση: «Να! ρώτησε τον Κρέοντα. Εσύ που τον φροντίζεις». Η προσφορά της Ισμήνης φαίνεται πως δεν επηρεάζει ούτε στο παραμικρό τη στάση της Αντιγόνης, που όπως φαίνεται έχει διαλέξει τον δικό της μοναχικό δρόμο.

Γιατί ο Κρέων αλλάζει γνώμη;
Άλλη μια σημαντική λεπτομέρεια. Ο Κρέων αλλάζει τελικά γνώμη, μόνο που το κάνει πολύ αργά. Τρέχει ο ίδιος να ανοίξει τον τάφο της Αντιγόνης, να την προλάβει ζωντανή, αλλά βρίσκει εκεί τον γιο του, που σε έξαλλη κατάσταση τον απειλεί με το σπαθί του, μπροστά στο πτώμα της Αντιγόνης.
Τι είναι αυτό όμως που κάνει τον Κρέοντα να αλλάξει γνώμη; Δεν είναι τα επιχειρήματα της Αντιγόνης που του εξηγεί πως εκείνη υπακούει σε νόμους ανώτερους αυτών της πολιτείας όπως οι άγραφοι κι αλάθευτοι νόμοι των θεών, που κανείς δεν ξέρει πότε πρωτοξεκίνησαν και οι οποίοι θα ζούνε για πάντα, ούτε τα επιχειρήματα του Αίμονα, ο οποίος του θυμίζει πως ο λαός της Θήβας είναι με το μέρος της Αντιγόνης και ακόμα του τονίζει πως δεν του ανήκει η Θήβα, απλώς είναι κυβερνήτης της και δεν έχει δικαίωμα να καταπατά το θεϊκό δίκιο. Ο Κρέων τελικά πείθεται από τον μάντη Τειρεσία που του φανερώνει τα διάφορα σημάδια που είδε, τα οποία προμηνύουν πως θα θρηνήσει νεκρό μέσα από την οικογένειά του.
Τι κρίμα για έναν κυβερνήτη να μην μπορεί να αντιληφθεί την αλήθεια μέσα από λογικά επιχειρήματα και τελικά να πείθεται από έναν μάντη. Δυστυχώς ο Κρέων αποδεικνύεται ανάξιος του αξιώματός του και άξιος της τραγικής του μοίρας.

Γιατί ο Αίμονας δε συναντάει την Αντιγόνη να της δείξει την αγάπη και την συμπαράστασή του;
Ο Αίμονας και η Αντιγόνη αγαπιούνται αλλά δε τους βλέπουμε να συναντιούνται σε καμιά στιγμή του έργου. Ακόμα και στο τέλος που βαδίζει, μόνη της, η Αντιγόνη προς τον θάνατο, δεν εμφανίζεται ο Αίμονας να της εκφράσει την συμπαράστασή του. Όπως φαίνεται, ο Σοφοκλής έχει πάρει την απόφαση η Αντιγόνη να ακολουθήσει τον μοναχικό της δρόμο, χωρίς κανένα συμπαραστάτη, χωρίς κανέναν άνθρωπο να της δίνει δίκιο, κάτι που σίγουρα αυξάνει το μεγαλείο της τραγικότητάς της.

Ανύπαντρη, άφιλη, άκλαυτη
στον τάφο με τραβούνε.
Τον ήλιο πια τα μάτια μου
Δε θα τον ξαναδούνε!
Κι εμέ κανένας φίλος μου
δε θα μοιρολογήσει.
Δάκρυ για με να χύσει
κανείς δε θα βρεθεί!

ΣΟΦΟΚΛΗΣ «ΑΝΤΙΓΟΝΗ»
Μετάφραση: Κωνσταντίνος Μάνος

Έχει υπάρξει πιο θαυμάσια περιγραφή του ανθρώπου από το παρακάτω χορικό;

Του κόσμου από τα θάματα
δεν είναι τίποτ’ άλλο,
που νάναι σαν τον άνθρωπο
περήφανο, μεγάλο.
Σε φουσκωμένα κύματα,
σε θάλασσα αφρισμένη,
αυτός ξέρει και μπαίνει
και φύσαγε, νοτιά!

Και τη θεά την υπέρτατη,
τη Γη, τη φαρδειοπλάτα,
π’ ακούραστα τα χαίρεται
τ’ αθάνατά της νιάτα,
ζέβει στ’ αλέτρι τ’ άλογα
και την περικυκλώνει,
βαθιά τήνε πληγώνει
και την καταπονεί.

Πιάνει πουλιά γοργόφτερα,
βουνίσια αγρίμια πιάνει,
τα ψάρια από τη θάλασσαν
αυτός με δίχτυα βγάνει.
Αυτός τον ταύρο, τ’ άλογο
ξέρει να μεταπείσει,
τη λευτεριά ν’ αφήσει
και στο ζυγό να μπει.

Αυτός και γλώσσαν έμαθε,
και σπίτια να σκεπάζει
και κόσμους εστερέωσε,
και φρόνημα σπουδάζει.
Με χίλιους τρόπους έρχεται
και χίλιους τρόπους ξέρει
και μόνο δε θα φέρει
θανάτου αποφυγή!

Αυτός το κάθε ανέλπιστο
με τέχνη μηχανεύει.
Πότε κακόν ορέγεται,
πότε καλό γυρεύει!
Και κείνος όπου χαίρεται
ψηλά την εξουσία
των νόμων την ουσία
συχνά παρεξηγά.

Μα πολιτείας ανάξιος
εκείνος που τολμάει
γιατί έτσι το φαντάστηκε,
τ’ άδικο ν’ αγαπάει.
Και δεν τον θέλω σύμμαχο,
φίλο μου δεν τον πιάνω,
στο σπίτι δεν τον βάνω,
όπου τα κάνει αυτά!

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ «ΑΝΤΙΓΟΝΗ»
Μετάφραση: Κωνσταντίνος Μάνος

Πώς να ήταν άραγε η Αντιγόνη του Ευριπίδη;
Έγραψε κι ο Ευριπίδης «Αντιγόνη», η οποία δυστυχώς χάθηκε. Σώζονται μόλις 30 στίχοι. Το μόνο που γνωρίζουμε είναι πως στην εκδοχή του Ευριπίδη η Αντιγόνη, αφού έθαψε τον αδελφό της, παντρεύτηκε τον Αίμονα.