ιγ΄) αρχαία Ελλάδα: Καστοριάδης, ντε Ρομιγί, Καβάφης, Καρούζος, Ανδρόνικος,Λακαριέρ, Κανελλόπουλος

Το βιβλίο  “Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΑ, τόμος Α΄: Από τον Όμηρο στον Ηράκλειο”, εκδόσεις Κριτική, περιλαμβάνει σεμινάρια του Κορνήλιου Καστοριάδη.
Στα σεμινάρια αυτά ο Καστοριάδης μιλάει μεταξύ άλλων για την ιδιαιτερότητα της αρχαίας ελληνικής θρησκείας, μιας θρησκείας που δεν είναι “εξ αποκαλύψεως”, κάτι που σημαίνει πως αφού απουσιάζει η αποκάλυψη άρα απουσιάζει και το δόγμα.
Στην αρχαία ελληνική θρησκεία δεν υπάρχει κανένα πλεονέκτημα στη δημιουργία του ανθρώπου ως προνομιούχου και μοναδικού όντος. Ο άνθρωπος είναι ένα ον όπως όλα τα άλλα. Δεν υφίσταται “αγάπη του ανθρώπου προς τον Θεό” ούτε βέβαια το αντίστροφο, “αγάπη του Θεού προς τον άνθρωπο”.
Ο άνθρωπος, στην αρχαία Ελλάδα, βρίσκεται σ’ ένα επίπεδο που δε διαχωρίζεται ριζικά απ’ το επίπεδο των θεών. Οι θεοί έχουν ελαττώματα, ραδιουργούν, ψεύδονται για να βοηθήσουν τους ήρωες που συμπαθούν, δεν είναι ανώτεροι ηθικά από τους ανθρώπους, γι’ αυτό και κανείς αρχαίος δε θεωρούσε τον εαυτό του ανάξιο σε σχέση με τους θεούς.
Άλλη σημαντική ιδιαιτερότητα είναι πως δεν υπάρχει υπόσχεση ή ελπίδα. Αν υπήρχε υπόσχεση για μια καλύτερη ζωή ή ελπίδα για αθανασία τότε, γράφει ο Καστοριάδης, τι ενδιαφέρον θα μπορούσε να παρουσιάσει στον αρχαίο πολίτη η αγορά, η εκκλησία, η τραγωδία, ή η Σαλαμίνα;
Σε κάτι όμως πρέπει να ελπίζει ο άνθρωπος, έστω και αν ζει σε ένα κόσμο που δεν έγινε για αυτόν, κι αυτό το κάτι που ήλπιζαν οι αρχαίοι Έλληνες, από τον Όμηρο μέχρι περίπου τον Αλέξανδρο ήταν το κλέος (δόξα), το κύδος (φήμη), το αιέν αριστεύειν και το υπέροχον έμμεναι άλλων.
Πώς όμως συνδέεται η θρησκεία με τη δημοκρατία; Για τον Καστοριάδη σ’ ένα κόσμο όπου ο θεός δεν κατέχει την αλήθεια ούτε έχει δημιουργήσει τον άνθρωπο, η εξουσία δεν μπορεί να έχει θεϊκή προέλευση και επομένως δεν μπορεί να στηριχτεί σε καμία “εξ αποκαλύψεως αλήθεια”, αλλά μόνο στο δήμο, δηλαδή στην πλειοψηφία.

Η έκδοση ”Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΑ”, περιλαμβάνει σεμινάρια που έδωσε ο Καστοριάδης το 1982-83 στη Σχολή Ανωτάτων Σπουδών Κοινωνικών Επιστημών (EHESS)

η ανάδυση της δημοκρατικής κοινότητας

ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ
από την έκδοση “Η ελληνική ιδιαιτερότητα”, τόμος Α΄:

Ορισμένες σκέψεις τώρα για τις σχέσεις αυτών των θεών με τους ανθρώπους. Σύμφωνα με τον Finley, οι έλληνες θεοί στερούνται ηθικής υπόστασης. Είναι αληθές και κεφαλαιώδες. Τα παραδείγματα βρίθουν. Έτσι, στην Ιλιάδα, μας κάνει εντύπωση πόσο συχνά οι θεοί ψεύδονται και ραδιουργούν. Στο πιο χαρακτηριστικό επεισόδιο, προς το τέλος του έπους, ο θάνατος του Έκτορα θα έπρεπε λογικά να αποδείξει την ηρωική υπεροχή του αντιπάλου του, Αχιλλέα. Αν όμως διαβάσετε τον Όμηρο, θα δείτε ότι δεν είναι καθόλου έτσι: πράγματι, ο θάνατος αυτός οφείλεται μόνο στον ποταπό δόλο της Αθηνάς, η οποία με τη μορφή του τρώα Δείφοβου πείθει τον Έκτορα να μείνει εκτός των τειχών της πόλης, αφήνοντάς τον να υποθέσει ότι οι δύο μαζί θα νικήσουν τον Αχιλλέα. Ύστερα, κατά τη διάρκεια της μονομαχίας, θα ξαναδώσει στον Αχιλλέα το δόρυ που έχει ήδη ρίξει… και πρόκειται για ένα μόνο παράδειγμα μεταξύ πολλών. Όταν μιλώ για ποταπότητα, εννοείται πως ο όρος είναι εντελώς ακατάλληλος, διότι κατά την αρχαία ελληνική αντίληψη δεν μπορεί να υπάρξει ηθική αξιολόγηση αυτού του τύπου συμπεριφοράς.
(…)
Σε καμία περίπτωση, η ανθρώπινη συμπεριφορά δεν έχει ως κανονική και προβλέψιμη συνέπεια την ανταμοιβή ή την τιμωρία των θεών. Ομοίως ο ομηρικός κόσμος –και γενικότερα όλος ο ελληνικός κόσμος- αγνοεί φυσικά την αμαρτία, δεν γνωρίζει ούτε την εξιλέωση με τη χριστιανική έννοια ούτε τον ευλαβή φόβο του χριστιανού απέναντι στον Θεό. Και για να παραπέμψουμε ακόμα μια φορά στον Finley, «ο άνθρωπος ζητούσε από τους θεούς να τον συνδράμουν στις διάφορες δραστηριότητές του. Στρεφόταν προς αυτούς για τις δωρεές που θα μπορούσαν να του παράσχουν ή να του αρνηθούν. Ο άνθρωπος όμως δεν περίμενε τίποτα από τους θεούς ως συμβουλή για την ηθική του διαγωγή. Αυτό ήταν εκτός των αρμοδιοτήτων τους. Οι θεοί του Ολύμπου δεν έπλασαν τον κόσμο, συνεπώς δεν αισθάνονται υπεύθυνοι για αυτόν».Υπάρχει μια υπέροχη φράση του Dodds, την οποία δανείζεται ο Finley, που εικονογραφεί άριστα αυτό τον τύπο σχέσεων μεταξύ θεών και ανθρώπων: “οι ομηρικοί πρίγκιπες δρασκελίζουν υπερήφανα τον κόσμο. Αν φοβούνται τους θεούς, τους φοβούνται με τον ίδιο τρόπο που φοβούνται τους ανθρώπους ηγεμόνες τους”. Δε θα βρείτε πουθενά στον Όμηρο, ή αργότερα, διατυπώσεις σαν αυτές που επανέρχονται συχνά στο χριστιανισμό, στην εβραϊκή θρησκεία ή στο Ισλάμ: “Θεέ μου, είμαι ανάξιός σου, ανάξιος των ευεργετημάτων σου, είμαι ένα σκουλήκι κ.λ.π.”. Κανένας ομηρικός ήρωας, κανένας Έλληνας δεν θεωρεί εαυτόν ανάξιο σε σχέση με τους θεούς. Είναι μόνο πιο αδύναμος. Οι θεοί μπορεί να είναι πιο δυνατοί, αλλά δεν βρίσκονται κατ’ ουσίαν σε άλλο επίπεδο αξίας. Και φυσικά η οπτική αυτή έχει απελευθερωτικά αποτελέσματα για τη δράση και τη συνείδηση των ανθρώπων.
(…)
Ο Finley ορθά παρατηρεί ότι η μάζα δεν είχε περισσότερους λόγους από τους ήρωες να φοβάται τους θεούς. Αυτό όμως που δεν λέει, και που κατά τη γνώμη μου βαραίνει πολύ, είναι ότι η ανωτερότητα ορισμένων ανθρώπων σε σχέση με τους υπόλοιπους, καθώς δεν βασίζεται σε κάποια θεία εγγύηση, στηρίζεται αναγκαστικά είτε στην πειθώ είτε στην καθαρή ισχύ. Ωστόσο, μέσα σ’ έναν κόσμο όπου δεν υπάρχει θεός που να λέει την αλήθεια, όπου η αλήθεια είναι το αποτέλεσμα της ανθρώπινης προσπάθειας, η πεποίθηση της νομιμοποίησης της κοινωνικής εξουσίας θα διαλυθεί, πράγμα που βλέπουμε ήδη στην Ιλιάδα, όταν ο Διομήδης λέει στον Αγαμέμνονα, το βασιλέα των βασιλέων: «Ναι μπορεί να είσαι ο βασιλιάς, να κρατάς το σκήπτρο, αλλά στην πραγματικότητα δεν αξίζεις τίποτα». Η βασιλεία υπόκειται ήδη σε κριτική, πράγμα που θα ενταθεί όλο και περισσότερο στο βαθμό που αναδύεται ο κοινός λόγος (διαδικασία που ξεκινά ήδη στον Όμηρο). Όσο για την ισχύ, από τη στιγμή που κλονίζεται η πεποίθηση για τη νομιμότητα των κατεστημένων εξουσιών, αυτή θα ανήκει φυσικά στο δήμον, στην πλειοψηφία, που θα τη χρησιμοποιήσει αποτελεσματικά προκειμένου να εγκαθιδρύσει τη δική του εξουσία. Με την έννοια αυτή, μια θρησκεία όπως η ομηρική δεν υπήρξε βέβαια η αιτία, αλλά μία από τις προϋποθέσεις που επέτρεψαν την ταυτόχρονη ανάδυση της ελεύθερης έρευνας και της δημοκρατικής κοινότητας.

ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ «Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΑ» τόμος Α΄
Εκδόσεις ΚΡΙΤΙΚΗ
Μετάφραση: Ξ. ΓΙΑΤΑΓΑΝΑΣ

Η Ζακλίν ντε Ρομιγί, στο βιβλίο της ”Γιατί η Ελλάδα”, αφηγείται το περιστατικό της εξαπάτησης του Έκτορα από την Αθηνά, στο οποίο αναφέρθηκε προηγουμένως και ο Καστοριάδης:

Όταν ο Έκτορας θα αντιμετωπίσει τον Αχιλλέα, η Αθηνά παίρνει την όψη ενός από τους γιους του Πρίαμου. Ενθαρρύνει τον Έκτορα, τον συνοδεύει και την τελευταία στιγμή εξαφανίζεται. Ο Έκτορας μάταια την καλεί και τότε καταλαβαίνει. Εδώ θα παραθέσουμε ένα άλλο κείμενο με τα ίδια λόγια:
«Πω πω, αλήθεια οι θεοί με έχουν καλέσει για να πεθάνω. Εγώ έλεγα πως είναι εδώ ο ήρωας Δηίφοβος, όμως εκείνος βρίσκεται μέσα στο τείχος, και εμένα με γέλασε η Αθηνά. Τώρα πια με πλησίασε ο κακός θάνατος, δεν είναι μακριά, και δεν υπάρχει σωτηρία. (Χ, 297-303).
Πικρία; Και αξιοπρέπεια επίσης. Κι ακόμα περισσότερο. Γιατί αν ο Όμηρος αφήνει να φανεί καθαρά η ανισότητα των ευκαιριών και η αναλγησία που δείχνουν εδώ οι θεοί, όλες αυτές οι διαπιστώσεις δεν παρασύρουν τους ήρωές μας σε μια μοιρολατρική υποταγή και δεν τους παροτρύνουν σε εξέγερση.

Ο Έκτορας ξεσηκώνεται και διακηρύσσει: «Τουλάχιστο να μην πεθάνω δίχως πόλεμο και δίχως δόξα, μόνο αφού κάνω κάτι μεγάλο, για να το μάθουν και οι κατοπινοί άνθρωποι» (Χ, 304-306)
Οι θεοί μπορούν να χτυπούν, να εξαπατούν, να καταδικάζουν. Ο ανθρώπινος ηρωισμός δεν μειώνεται, αντίθετα προβάλλεται. Ο άνθρωπος διατηρεί την υπερηφάνεια και το ιδανικό του. Διατηρεί τη θέση του.

ΖΑΚΛΙΝ ΝΤΕ ΡΟΜΙΓΙ “ΓΙΑΤΙ Η ΕΛΛΑΔΑ”
Εκδόσεις ΤΟ ΑΣΤΥ

Και τελειώνουμε με ένα απόσπασμα από το ποίημα του Καβάφη “Απιστία”, στο οποίο εξιστορείται η εμπλοκή του θεού Απόλλωνα στη δολοφονία του Αχιλλέα. Στο ποίημα ο Απόλλωνας παρουσιάζεται ως κόλακας, ψεύτης και ραδιουργός.

(…..)
Σαν πάντρευαν την Θέτιδα με τον Πηλέα
σηκώθηκε ο Aπόλλων στο λαμπρό τραπέζι
του γάμου, και μακάρισε τους νεονύμφους
για τον βλαστό που θάβγαινε απ’ την ένωσί των.
Είπε· Ποτέ αυτόν αρρώστια δεν θαγγίξει
και θάχει μακρυνή ζωή.— Aυτά σαν είπε,
η Θέτις χάρηκε πολύ, γιατί τα λόγια
του Aπόλλωνος που γνώριζε από προφητείες
την φάνηκαν εγγύησις για το παιδί της.
Κι όταν μεγάλωνεν ο Aχιλλεύς, και ήταν
της Θεσσαλίας έπαινος η εμορφιά του,
η Θέτις του θεού τα λόγια ενθυμούνταν.
Aλλά μια μέρα ήλθαν γέροι με ειδήσεις,
κ’ είπαν τον σκοτωμό του Aχιλλέως στην Τροία.
Κ’ η Θέτις ξέσχιζε τα πορφυρά της ρούχα,
κ’ έβγαζεν από πάνω της και ξεπετούσε
στο χώμα τα βραχιόλια και τα δαχτυλίδια.
Και μες στον οδυρμό της τα παληά θυμήθη·
και ρώτησε τι έκαμνε ο σοφός Aπόλλων,
πού γύριζεν ο ποιητής που στα τραπέζια
έξοχα ομιλεί, πού γύριζε ο προφήτης
όταν τον υιό της σκότωναν στα πρώτα νειάτα.
Κ’ οι γέροι την απήντησαν πως ο Aπόλλων
αυτός ο ίδιος εκατέβηκε στην Τροία,
και με τους Τρώας σκότωσε τον Aχιλλέα.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΒΑΦΗΣ “ΑΠΙΣΤΙΑ”
από τα “ΠΟΙΗΜΑΤΑ”, Εκδόσεις ΙΚΑΡΟΣ
από το Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού

Οι φρυκτωρίες ήταν σύστημα επικοινωνίας που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι Έλληνες με τη βοήθεια πυρσών που άναβαν στις κορυφές γειτονικών βουνών.
Ο Αισχύλος στο έργο του “Αγαμέμνων” γράφει πως η είδηση της πτώσης της Τροίας μεταδόθηκε μέχρι τις Μυκήνες με τις φρυκτωρίες. Η πρώτη φωτιά άναψε στο βουνό Ίδη της Μικράς Ασίας, νοτιοανατολικά της Τροίας. Από την Ίδη το φωτεινό μήνυμα έφτασε στο Ερμαίον όρος της Λήμνου, κι από κει στον Άθω. Από τη φρυκτωρία του Άθω η λάμψη έφτασε ως το Μάκιστο της Εύβοιας, (σημερινό Καντήλι). Επόμενος σταθμός της φωτεινής πορείας ήταν το Μεσάπιο, βουνό της Βοιωτίας, απέναντι από τη Χαλκίδα κι από κει η λάμψη έφτασε στην κορυφή του Κιθαιρώνα. Από τον Κιθαιρώνα στο Αιγίπλαγκτον που μάλλον ήταν το βουνό των Γερανείων στο δυτικό άκρο της Αττικής. Κι από κει η λάμψη, μεταδόθηκε στο Αραχναίο όρος και στην πρωτεύουσα των Μυκηνών.

Η πορεία που ακολούθησε το φωτεινό μήνυμα από την Τροία ως τις Μυκήνες
(η φωτογραφία είναι από το http://www.ote.gr/portal/page/portal/OTEGR/TheCompany/
MuseumOfTelecommunications/ek8emata/ekthemata_1a

Η Κλυταιμνήστρα είχε δώσει εντολή σε ένα φρυκτωρό-παρατηρητή να περιμένει στη στέγη του παλατιού μέχρι να δει το φωτεινό μήνυμα ότι πάρθηκε η Τροία. Η επιλογή των βουνών που αναφέρει ο Αισχύλος δεν έγινε τυχαία. Ακόμη και σήμερα αν ανέβει κάποιος σε μια απ’ αυτές τις κορυφές θα μπορέσει να διακρίνει την απέναντι κορυφή.
Η επικοινωνία με φρυκτωρίες αναφέρεται και άλλες αρχαίες πηγές: στον Όμηρο, στον Αριστοφάνη, στον Ευριπίδη και στον Θουκυδίδη.

οι πληροφορίες αντλήθηκαν από:
φρυκτωρία (Βικιπαίδεια)
Θ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ “ΤΑ ΒΟΥΝΑ ΣΤΙΣ ΤΡΑΓΩΔΙΕΣ ΤΟΥ ΑΙΣΧΥΛΟΥ”, περιοδικό ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, τ. 1481
Κ. ΣΤΥΛΙΑΔΗΣ “ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΑ ΔΙΚΤΥΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ”, περιοδικό 7 ΜΕΡΕΣ, ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 16/5/1999 (από το http://www.scribd.com/doc/7262326/16051999-7-)

αρχαία φρυκτωρία στο Ποικίλο Όρος
φωτ. Τάσος Λύτρας
από το blog ΙΕΡΑ ΟΔΟΣ που έχει ένα εξαιρετικό αφιέρωμα στις αρχαίες φρυκτωρίες στο Ζαστάνι και στην κορυφή Ζαχαρίτσα στο όρος Αιγάλεω – Ποικίλο με σημαντικό φωτογραφικό υλικό

Ψάχνοντας στο διαδίκτυο διαπίστωσα πως υπάρχει ένας Έλληνας αρχαιολόγος, ο Νίκος Παναγιωτάκης, ο οποίος μελετάει τις μινωικές φρυκτωρίες (1900 π.Χ. – 1700 π.Χ.) που ήταν ένα τεράστιο πλέγμα επικοινωνίας. Μόνο στην ευρύτερη περιοχή της πεδιάδας του Ηρακλείου έχουν εντοπιστεί 140 μινωικές φρυκτωρίες.

«Εχουμε δύο ειδών μινωικές φρυκτωρίες», λέει ο Νίκος Παναγιωτάκης. «Αυτές που βρίσκονται στις κορυφές λόφων και στις κορυφογραμμές είναι οι μεγαλύτερες σε έκταση, φτάνουν περίπου το 1,5 στρέμμα, όπως η φρυκτωρία που ονομάζεται “ο Σωρός του Παντελή”. Το δεύτερο είδος είναι οι Σωροί που βρίσκονται πάνω στα μινωικά μονοπάτια και τα ορίζουν έχοντας έκταση γύρω στο ένα στρέμμα.

Τις μινωικές φρυκτωρίες επάνδρωναν άτομα που ζούσαν σε κοντινές αποστάσεις – πάντα βρίσκονται δίπλα ή κοντά σε οικισμούς ή εγκαταστάσεις.
Οι θέσεις στις οποίες βρίσκονταν όριζαν τους μινωικούς δρόμους μέχρι τα πιο δυσπρόσιτα σημεία των ορεινών όγκων της πεδιάδας. Πρόκειται για ένα κολοσσιαίο έργο της μινωικής περιόδου για τον έλεγχο των σημαντικών δρόμων, όπου γινόταν η διακίνηση προϊόντων από την ενδοχώρα προς τα ανάκτορα της Κνωσού και των Μαλίων, αλλά και των ακτών, σημείων στρατηγικής σημασίας για τους Μινωίτες.

Αναπαράσταση του τεράστιου πλέγματος μετάδοσης μηνυμάτων που είχε τη δυνατότητα να μεταδώσει μια μινωική φρυκτωρία
η φωτογραφία είναι από το http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=74952

Η κατασκευή των φρυκτωριών δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Εξηγεί ο Ν. Παναγιωτάκης. «Η ογκομέτρηση που πραγματοποιήσαμε στον Σωρό του Παντελή έδειξε πως η συγκεκριμένη φρυκτωρία περιέχει 5,5 περίπου χιλιάδες κυβικά μέτρα χώματος και πετρών. Αυτό σημαίνει πως η κατασκευή μιας μινωικής φρυκτωρίας ήταν ένας κατασκευαστικός άθλος. Διότι δεν είναι μόνο η τοποθέτησή τους στα βουνά, όπου ξέρουμε πόσο δύσκολα γίνεται η μεταφορά οποιουδήποτε υλικού εκεί. Είναι και οι καιρικές συνθήκες, που το χειμώνα στα βουνά είναι επώδυνες».

από άρθρο του Παναγιώτη Γεωργούδη στο
http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=74952

Μία από τις πολλές μινωικές φρυκτωρίες που είναι γνωστές ως Σωροί.
(η φωτογραφία είναι από το blog του δημοσιογράφου Ν. Θεοδωράκη Θραψανιώτης στο οποίο έχει δημοσιεύσει αρκετές από τις φωτογραφίες που τράβηξε στην περιήγηση που έκανε μαζί με τον αρχαιολόγο Ν. Παναγιωτάκη)

Στο ίδιο blog αναφέρεται πως μεγάλος αριθμός φρυκτωριών πιθανόν κάλυπτε όλη την Κρήτη και ένα μήνυμα μπορούσε να μεταδοθεί πολύ γρήγορα σε ολόκληρο το νησί αλλά και σε άλλες περιοχές, όπως τα νησιά του Αιγαίου. Οι φρυκτωρίες επομένως εξασφάλιζαν την επικοινωνία με τις γύρω περιοχές και τα νησιά, την ασφαλή μεταφορά των προϊόντων, και πιθανόν την ασφαλή ναυσιπλοΐα.

από το blog: Θραψανιώτης

Και φτάνουμε στην κορυφή του Άθω (2.033 μ.), που ήταν ένας από τους σταθμούς – φρυκτωρίες, από όπου πέρασε, σύμφωνα με τον Αισχύλο, το φωτεινό μήνυμα της κατάλειψης της Τροίας. Στον Άθω τα αρχαία χρόνια λειτουργούσε “καιροσκοπείο” που ήταν, εκτός από φρυκτώριο, και μετεωρολογικός σταθμος. Δεν αξιώθηκα να ανέβω στην κορυφή του, αλλά όσοι έχουν ανέβει, μιλούν για πρωτόγνωρο συναίσθημα. Η τριγωνική σκιά που φαίνεται στη φωτογραφία προκαλείται από το κωνικό σχήμα του βουνού.

Η κορυφή του Άθω
από το http://1myblog.pblogs.gr/2009/01/skiathos-skia-toy-athw.html

Θα τελειώσουμε με μια από τις ωραιότερες σκηνές της ταινίας “Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών”. Είναι η σκηνή που ανάβουν οι φρυκτωρίες, η μία μετά την άλλη, μέχρι το μήνυμα να φτάσει στον Άραγκον!
Πρόκειται για την αγαπημένη μου σκηνή από ολόκληρη την τριλογία, που όμως μπορείτε να την απολαύσετε μόνο εδώ:

http://www.youtube.com/watch?v=g0nyfyifErg

Ο Λέαγρος ήταν Αθηναίος στρατηγός του 5ου αιώνα π.Χ., φίλος του Θεμιστοκλή, που όμως δεν έμεινε στην ιστορία για τα κατορθώματά του, αλλά για ένα άλλο λόγο, τον οποίο μας εξηγεί ο αρχαιολόγος Χρήστος Καρούζος:

Για του Λέαγρου τη νιότη δε μας μιλάει κανένας συγγραφέας, μας μιλούν όμως πολύ πιο ζωντανά οι αγγειογράφοι. Κανένας νέος, ούτε στον καιρό του, ούτε πριν, ούτε ύστερα από αυτόν, δεν είδε, ανάμεσα στις κόκκινες μορφές των αγγείων, τ’ όνομά του γραμμένο με θαυμασμό τόσες φορές όσες ο Λέαγρος ο «καλός» στη δεκαετία 510-500 π.Χ, όταν δηλαδή ήταν 15-25 χρονών (τόσο που στην αρχαιολογική διάλεκτο έχει σφραγίσει τη δεκαετία αυτή με το μουσικότατο όνομά του).

Για το Λέαγρο το μεγαλύτερο και μονιμότερον ενθουσιασμό τον τρέφει ο ζωγράφος Ευφρόνιος και μερικοί άλλοι σύντροφοι του εργαστηριού του. Ό,τι θέμα κι αν ζωγραφίσει επάνω στις κύλικες και στους κρατήρες του, στους ψυκτήρες και στις πελίκες του, το Λέαγρο θα υμνήσει. Αν θελήσει να παραστήσει έναν έφηβο στα χρόνια της θητείας του, καβαλάρη, με την κεντημένη του χλαμύδα και τον πέτασο, θα είναι ο Λέαγρος και θα σφραγίσει το θέλγητρο της εικόνας του με το «Λέαγρος καλός».

Ευφρόνιος: “Λέαγρος καλός”
η φωτογραφία είναι από την έκδοση της ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ:
“ΕΛΛΑΔΑ – ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ”

Αν παραστήσει τα παιδιά στην παλαίστρα, τα ονόματά τους θα είναι Ίππαρχος, Αντιφών, Πόλυλλος και “Λέαγρος καλός”. Αν τα παραστήσει να γλεντούν θα βάλει τον ένα έφηβο να παίζει τη λύρα κι από το στόμα του να βγαίνει ένας στίχος της Σαπφώς (μάομαι και ποθέω…), ο σύντροφός του όμως αντίκρυ, που παίζει με την κύλικά του, θα είναι ο “παις Λέαγρος καλός”.

Ευφρόνιος: ερυθρόμορφος αμφορέας
“συμποσιαστής – κωμαστής“
(φαίνεται η επιγραφή “ΛΕΑΓΡΟΣ ΚΑΛΟΣ”)
Μουσείο του Λούβρου
η φωτογραφία είναι από την έκδοση της ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ:
“ΕΛΛΑΔΑ – ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ”

Σ’ ένα άλλο αγγείο, γυναίκες, από εκείνες που οι Αθηναίοι δεν τις έμπαζαν μέσα στη φαμελιά τους, μα δεν μπορούσαν και να καταλάβουν χαρά χωρίς αυτές, γλεντούνε. Άλλη πίνει, άλλη αυλεί, και μια, η Σμικρά, παίζοντας με την κύλικά της τον “κότταβο” προσπαθεί να μαντέψει αν τη θέλει ο Λέαγρος (που δεν είναι μπροστά) και το φωνάζει: “τιν τάνδε λατάσσω, Λέαγρε”.

Στον ψυκτήρα αυτό του Ευφρόνιου, που βρίσκεται στο Μουσείο Ερμιτάζ, η εταίρα Σμικρά παίζει κότταβο. Η φράση “τιν τάνδε λατάσσω, Λέαγρε” σημαίνει: “για σένα σκορπάω αυτή τη σταγόνα, Λέαγρε”.
από το http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/AR/ar.ag/euphronios-4.htm

Αλλού τον παρασταίνει μεθυσμένον, αλλού σε ακόμα χειρότερες στιγμές. Και όχι μονάχα όσο ήταν νέος, αλλά και αργότερα, σαραντάρη πια ή πενηντάρη, -μια ακόμη απόδειξη πως το “καλός” δεν ήταν ειδικά ερωτική εκδήλωση όπως την εννοούμε εμείς, αλλά πιο ατόφιος θαυμασμός προς τον “τέλειο” Αθηναίο που μέσα του δεν έχει ακόμα θέση ο δυισμός ύλη-πνεύμα. Συγκινητικό είναι ότι ο Ευφρόνιος έμεινε πιστός με το θαυμασμό του στο σπίτι του Λέαγρου. Είχε γεράσει πια και είχε αποκτήσει δικό του αγγειοπλαστείο (δεν υπογράφει πια με το “έγραψεν” αλλά μόνο με το “εποίησεν”, όταν σε μια πολύχρωμη κύλικα που έφτιαξε κατά το 480-70, έβαλε τον αγγειογράφο του να παινέσει το γιο του Λέαγρου και να γράψει δίπλα στους νέους που παραβγαίνουν στην καβάλλα το “Γλαύκων καλός”. Κι ο Λέαγρος είχε γεράσει στο μεταξύ. Το 460 οι Αθηναίοι τον στέλνουν, εξηντάρη πια, στρατηγό στη Θράκη, και εκεί σκοτώνεται.

ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΑΡΟΥΖΟΣ, περιοδικό ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, τεύχος 219

Ευφρόνιος: καλυκόσχημος κρατήρας
“Καλλωπισμός εφήβων” (λεπτομέρεια)
η φωτογραφία είναι από την έκδοση της ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ:
“ΕΛΛΑΔΑ – ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ”

Ο Ευφρόνιος είναι ένας από τους σημαντικότερους ζωγράφους της πρώιμης ερυθρόμορφης αγγειογραφίας στην Αττική.

Ο Ευφρόνιος ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα για τη λεπτομερή απόδοση της μυολογίας στα σώματα που ζωγράφιζε και η αγάπη του για τη λεπτομέρεια έφτανε μέχρι την απόδοση των βλεφάρων στα μάτια των μορφών του. Εισήγαγε νέα εικονογραφικά θέματα, όπως η μεταφορά του Σαρπηδόνα από το φτερωτό Ύπνο και το Θάνατο ή η πάλη του Ηρακλή με τον Ανταίο. Ένα άλλο στοιχείο που τον ξεχώριζε από τους άλλους Πρωτοπόρους είναι ότι προτιμούσε να ζωγραφίζει μεγάλα αγγεία, συνήθως καλυκωτούς κρατήρες.

Ο Ευφρόνιος επαινούσε σε έργα του τον «καλό» Λέαγρο, που φαίνεται πως υπήρξε εραστής του.

από τη Βικιπαίδεια

Σ’ αυτό τον κρατήρα που “εποίησεν” ο Ευξίθεος και “έγραψεν” ο Ευφρόνιος, το θέμα, “Ο θάνατος του Σαρπηδόνα” είναι παρμένο από την Ιλιάδα, ωστόσο υπάρχει πάλι χαραγμένη η φράση “Λέαγρος καλός”.
από το http://www.lifo.gr/mag/features/952

Μελανόμορφο αγγείο, άγνωστου καλλιτέχνη, που έχει και αυτό την επιγραφή “Λέαγρος καλός”.
από το Μουσείο Paul Getty
Στο μουσείο αυτό υπάρχουν αρκετά μελανόμορφα αγγεία διάφορων καλλιτεχνών της ίδιας εποχής που όλα έχουν την επιγραφή: “Λέαγρος καλός” και ανήκουν στην ενότητα “Leagros group”

Στις 21 Οκτωβρίου 1829, προτού ακόμα συντελεσθεί επίσημα η διεθνής αναγνώριση του ελληνικού κράτους, ο Ιωάννης Καποδίστριας ιδρύει στην Αίγινα το πρώτο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, όπου συγκεντρώνονται για πρώτη φορά αρχαία έργα τέχνης. Αξιοσημείωτη και χαρακτηριστική για τη στάση των απλών ανθρώπων απέναντι στην πολιτιστική τους κληρονομιά είναι η προσφορά ενός ιερέα, του Οικονόμου Λεβαντή από τα Θερμιά της Κύθνου. Γράφει ο ίδιος προς τον Κυβερνήτη: «…προσφέρω και αφιερώ εις το Μουσείον τούτο τα δύο αγάλματα, τα οποία, αναμοχλεύσας το έδαφος της νήσου μου και ανακαλύψας, μετεκόμισα εις τον οίκον μου, και τα διεφύλαττον όχι μόνον ως κόρην οφθαλμού, αλλά από ενθουσιασμόν και τα εθυμιάτιζον» (!). Και προσθέτει: «Πολλοί κατά καιρόν διαβάντες από την νήσον περιηγηταί με εζήτησαν επιμόνως προσφέροντές μου ικανήν ποσότητα χρημάτων και υποσχόμενοι να εξαποστείλωσιν ένα των υιών μου εις την Ευρώπην να σπουδάση με ιδικά των έξοδα, αλλά ποσώς δεν υπέμεινα να αποξενώσω τα μόνα κειμήλια και ως αληθώς αγάλματα και εγκαλλωπίσματα της οικίας μου. Αλλά σήμερον, ότε ήλθε το πλήρωμα του χρόνου και ηυδόκησεν ο Ύψιστος να με καταξιώση να ιδώ το Έθνος μου πάλιν να ανατρέχη προς την παλαιάν του δόξαν, … να συσταίνωνται καταστήματα και μουσεία προς εκπαίδευσιν της ελληνικής νεολαίας, προσφέρω και ο δούλος σας το οποίον έχω πολυτιμότερον…»

ΜΑΝΟΛΗΣ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ «ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΙΗΣΗ»
Εκδόσεις ΕΡΜΗΣ

Το Ορφανοτροφείο της Αίγινας χτίστηκε το 1828 και στο ίδιο κτίριο συστεγάστηκε το 1829 το πρώτο Αρχαιολογικό Μουσείο της Ελλάδας. Διευθυντής ήταν ο Κερκυραίος Ανδρέας Μουστοξύδης.
(η φωτογραφία είναι από το http://www.aegina.com.gr/sightseings/)

Το δεύτερο απόσπασμα από το βιβλίο του Μανόλη Ανδρόνικου αναφέρεται σε ένα περιστατικό που έχει σχέση με τη δεύτερη πολιορκία της Ακρόπολης (1821-22) από τους Έλληνες, ένα περιστατικό όμως που υπάρχουν αρκετές αμφιβολίες για το αν πράγματι συνέβη έτσι ακριβώς όπως το διηγήθηκε ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής στην κηδεία του αρχαιολόγου Κυριάκου Πιττάκη.

Στην πολιορκία της Ακρόπολης της Αθήνας από τους Έλληνες, τους πρώτους κιόλας μήνες της Επανάστασης του 1821, ο κίνδυνος για τα μνημεία της Ακρόπολης ήταν μεγάλος. «Γι’ αυτό η Προσωρινή Διοίκηση ζήτησε από το συνταγματάρχη Voutier, τον αρχηγό του πυροβολικού των Ελλήνων, να σεβαστεί τα αρχαία μνημεία, κατά την επίθεσή του εναντίον των Τούρκων, που ήταν κλεισμένοι μέσα στην Ακρόπολη». Κι αυτή όμως η ενέργεια, τόσο χαρακτηριστική για το ήθος των επαναστατημένων Ελλήνων, ξεπερνιέται από ένα απίστευτο κι όμως αληθινό περιστατικό που συμπτωματικά μνημονεύεται στον επικήδειο του Κυριάκου Πιττάκη. Κι αυτό σχετίζεται με την πολιορκία της Ακρόπολης. Όταν οι πολιορκητές πληροφορήθηκαν πως οι Τούρκοι πελεκούσαν τα αρχαία κτίρια για να βγάλουν το μολύβι που υπάρχει στους συνδέσμους των λίθων, ύστερα από υπόδειξη του Πιττάκη, τους έστειλαν βόλια για να σταματήσουν την καταστροφή!

ΜΑΝΟΛΗΣ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ «ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΙΗΣΗ»
Εκδόσεις ΕΡΜΗΣ

Η δεύτερη πολιορκία της Ακρόπολης έληξε στις 10 Ιουνίου του 1822. Ένας σημαντικός λόγος της παράδοσής της ήταν η έλλειψη νερού που αντιμετώπιζαν οι Τούρκοι. Ήδη από το Νοέμβριο του 1821 οι πολιορκητές είχαν καταλάβει τα πηγάδια του Σερπεντζέ και τα αχρήστευσαν ρίχνοντας μέσα πτώματα Τούρκων. Το βρόχινο νερό που χρησιμοποίησαν οι Τούρκοι ήταν λίγο και εξαντλήθηκε. Στην εικόνα των Π. Ζωγράφου – Ι. Μακρυγιάννη απεικονίζεται η κατάληψη του Σερπεντζέ από τους Έλληνες.
(από την Ιστορία του Ελληνικού Έθνους)

Τι συνέβη τελικά στη πολιορκία της Ακρόπολης; Έδωσαν πράγματι οι Έλληνες επαναστάτες βόλια στους Τούρκους για να μη βγάλουν το μολύβι από τους συνδέσμους των λίθων;
Το περιστατικό δε μνημονεύτηκε μόνο από τον Α. Ρ. Ραγκαβή το 1863 στην κηδεία του Πιττάκη, αλλά και από τον Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, ο οποίος σε μια επιστολή του στα 1859 προς τον Ανδρέα Λασκαράτο γράφει μεταξύ άλλων:

Εξύπνησαν κάποια παλληκάρια του Οδυσσέως πρωί πρωί και ρίχνοντας κατά τύχη το μάτι επάνω εις την Ακρόπολι, ροδοκόκκινη από το πρώτο γλυκοχάραμα έμειναν εκστατικά, βλέποντας τους Τούρκους επάνω εις τον Παρθενών και εργαζομένους με μεγάλη βία να χαλούν τα ωραία εκείνα μνημεία. Τόσο παράξενη και ακατανόητη τους εφάνη τέτοια ανωφελής βαρβαρότης, όπου έτρεξαν αμέσως να ειδοποιήσουν τον Οδυσσέα. Αφού ο στρατηγός εβεβαιώθηκε με τα μάτια του απόλυσε τρία τέσσαρα από τα παλληκάρια του να πλησιάσουν εις την Ακρόπολι και να ερωτήσουν τους Τούρκους διατί έδειχναν τέτοια αγριότητα με μάρμαρα, τα οποία δεν τους επροξενούσαν καμμιά βλάβη. Επέταξαν με μιας εκείνοι οι γενναίοι και ύστερα από λίγη ώρα έφεραν εις το στρατηγό την απόκρισι ότι οι Τούρκοι μη έχοντας άλλο μολύβι διά να χύσουν βόλια και ξανοίξαντες ότι μέσα εις εκείνα τα μάρμαρα ευρίσκετο τούτο το μέταλλο, χυμένο επίτηδες διά να δίδη δύναμι και σταθερότητα, είχαν αποφασίσει να προστρέξουνε εις εκείνο το χαλασμό διά να δυνηθούνε να εξακολουθήσουνε τον πόλεμο.
Τέτοια απόκρισι επροξένησε μεγάλη απελπισία εις τους Έλληνας και αφού εστοχάστηκαν τι να πράξουν διά να σώσουν από τον όλεθρον τα μνημεία του μεγαλείου των, όλοι με μια φωνή αποφάσισαν να μηνύσουν εις τους αποκλεισμένους να παύσουν την καταστροφή και ήσαν έτοιμοι να τους προμηθεύσουν όσο μολύβι τους εχρειάζετο διά την υπεράσπισί τους. Ούτω και εγένετο. Έστερξαν οι Τούρκοι και οι Έλληνες εξαγόρασαν με το αίμα τους, δίδοντες εις τους εχθρούς βόλια διά να τους σκοτώσουν, τα πολύτιμα εκείνα μάρμαρα, τα οποία ήσαν προωρισμένα να ζήσουν διά να ιδούν και πάλιν αναστημένο ολόγυρά τους εκείνο το έθνος, το οποίο από τόσους αιώνας εφαίνετο βυθισμένο εις λήθαργο.

Η διήγηση του Βαλαωρίτη διασώζεται σε μελέτη του Ηλία Βουτιερίδη (1874-1941) που δημοσιεύτηκε στο τεύχος 820 του περιοδικού ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, (1/9/1961), ο Βουτιερίδης όμως εκφράζει τις αμφιβολίες του για την αλήθεια του περιστατικού καθώς η Ακρόπολη παραδόθηκε στους Έλληνες τον Ιούνιο του 1822, ενώ ο Ανδρούτσος έφτασε εκεί τον Αύγουστο του ίδιου έτους.
Ακόμα όμως και ως μύθευμα, γράφει ο Βουτιερίδης, δείχνει πως οι Έλληνες επαναστάτες δεν έμειναν ασυγκίνητοι μπροστά στην καταστροφή των αρχαίων μνημείων.
Αντιθέτως δεν αμφισβητείται ιστορικά η εντολή της επαναστατικής κυβέρνησης προς τον συνταγματάρχη Voutier να σεβαστεί τα μνημεία της Ακρόπολης. Ο Voutier είχε μαζί του δύο πυροβόλα όπλα, τα οποία όμως δίσταζε να χρησιμοποιήσει εναντίον της Ακρόπολης, αφενός γιατί φοβόταν μήπως σκοτώσει αρκετούς από τους άμαχους Τούρκους που είχαν καταφύγει στην Ακρόπολη, αφετέρου για να προστατέψει τα αρχαία μνημεία. 

Εις τους δισταγμούς του Voutier οι πολιορκηταί Αθηναίοι απήντων: “Δεν έχουμε κι εμείς γυναίκες, παιδιά και πατέρες, που μαραίνονται στην ξενιτιά και στη δυστυχία, ενώ ο θάνατος τους φοβερίζει από παντού; Όσο για τα μνημεία των προγόνων μας, αν είναι ανάγκη, ας θυσιάσουμε τ’ απομεινάρια τους για ν’ αποκτήσουμε την ελευθερία που θα μας δώσει τους Μεταγένηδές μας και τους Καλλικράτηδές μας.
Αι αντιρρήσεις αύται των Αθηναίων διέλυσαν τους δισταγμούς του Voutier διά την χρησιμοποίησιν των πυροβόλων του, τα οποία έστησεν επί του λόφου της Πνυκός, αφού άλλως τε, ως λέγει ο ίδιος, έβλεπε “καθ’ εκάστην τους Τούρκους να θραύωσι τα μάρμαρα του Παρθενώνος ίνα αφαιρώσι τον μόλυβδον, όστις συνέδεε ταύτα, και κατασκευάζωσιν εξ αυτών σφαίρας”.

Η παραπάνω διήγηση, που ανήκει στον ίδιο τον Voutier, περιλαμβάνεται στη μελέτη του Βουτιερίδη και σίγουρα αποτελεί ένα ακόμη στοιχείο που κλονίζει την αξιοπιστία της ιστορίας.

Ο Κυριάκος Σιμόπουλος στο βιβλίο του «Η λεηλασία και η καταστροφή των ελληνικών αρχαιοτήτων» προχωράει ένα βήμα περισσότερο, γράφοντας με σιγουριά πως η ιστορία της προσφοράς μολυβιού στους Τούρκους είναι ψεύδος και ως απόδειξη αναφέρει την απολύτως όμοια μεταχείριση που επεφύλαξαν στα αρχαία μνημεία τόσο οι Έλληνες όσο και οι Τούρκοι κατά τη διάρκεια των διαφόρων πολιορκιών της Ακρόπολης:

Οι πολιορκημένοι Τούρκοι γκρέμιζαν τους κίονες των ναών και κυλούσαν τους σπονδύλους από το τείχος πάνω στα ελληνικά οχυρώματα. Οι Έλληνες έσκαβαν λαγούμια, τα γέμιζαν με μπαρούτη και προκαλούσαν σεισμικές εκρήξεις. Οι Τούρκοι θρυμμάτιζαν τα μάρμαρα των αρχαίων ναών, αφαιρούσαν τους γόμφους, τον συνδετικό μόλυβδο, και τον έλιωναν για την κατασκευή βλημάτων. Οι Έλληνες πολιορκητές κατέστρεφαν τα αρχαία υδραγωγεία για τον ίδιο σκοπό.

Κανόνια από το λόφο του Φιλοπάππου, τον Άρειο Πάγο, το Θησείο και την Πύλη του Ανδριανού εξαπέλυαν κατά του φρουρίου χιλιάδες «τόπια» γκρεμίζοντας ή τραυματίζοντας τα μνημεία. Ο πόλεμος δεν αφήνει περιθώρια για πολιτιστικούς συναισθηματισμούς. Ο κίνδυνος ζωής, η ανάγκη, το μίσος, η οργή, η αυτοπροστασία εξαγριώνουν, τυφλώνουν, αποθηριώνουν. Τα μνημεία που κατακρημνίζονται, τα έργα τέχνης που θρυμματίζονται δεν προκαλούν ηθικές αναστολές. Η καταστροφή του αντιπάλου με όλα τα μέσα, η σωτηρία των μαχητών που απειλούνται με θάνατο κυριαρχούν σε κάθε πολεμική σύγκρουση.

Δε διάβασα ολόκληρο το βιβλίο του Σιμόπουλου ώστε να έχω πλήρη άποψη των επιχειρημάτων του, παρά μόνο το  απόσπασμα που υπάρχει στην ιστοσελίδα: http://www.hellenicpantheon.gr/Simopoulos.htm
Ωστόσο στο απόσπασμα αυτό υπάρχει και μια συγκλονιστική περιγραφή του αυτόπτη αγωνιστή Νικ. Καρώρη που μιλάει για την πολιορκία του 1826 όταν οι ρόλοι είχαν αλλάξει. Οι Έλληνες ήταν τώρα πολιορκούμενοι και οι Τούρκοι πολιορκητές. Ίσως είναι ο καλύτερος επίλογος σε μια όμορφη ιστορία που μάλλον δε θα μάθουμε ποτέ με σιγουριά αν συνέβη ή δε συνέβη.

«21 Ιουλίου 1826. Με θλίψιν μας παρατηρούμεν να κτυπούν διάφοροι βόμβαι εις τον Παρθενώνα, εις το Πανδρόσιον και λοιπάς αρχαιότητας του φρουρίου και να βλάπτουν οπωσδήποτε αυτάς. Ομοίως και το μνημείον του Φιλοπάππου εις το Μουσείον κατακτυπιέται και αυτό από σφαίρας κανονίου από το φρούριον.
22 Οκτωβρίου 1826. Εδούλευε κατά το σύνηθες το μικρόν εχθρικόν κανόνι, σκοπεύει δε πάντοτε το εδικόν μας κανονοστάσιον έμπροσθεν του μεγάλου Ναού, και αι σφαίραι κτυπούν αι περισσότεραι και συντρίβουν τα μάρμαρα του κτιρίου.
23 Νοεμβρίου. Το δειλινόν ο εχθρός έρριψεν ολίγες κανονιές με το μικρόν του κανόνι κατά της ντάπιας του Ναού αι δε σφαίραι κτυπούν όλαι κατά δυστυχίαν εις τας στήλας του Ναού».

Ναι, άσχετα με το αν συνέβη ή δε συνέβη τελικά η προσφορά μολυβιού στους Τούρκους, όπως φαίνεται από τη διήγηση του Καρώρη, οι Έλληνες δεν έμειναν ασυγκίνητοι στην καταστροφή των αρχαίων μνημείων του βράχου της Ακρόπολης.

.

Σε προηγούμενη ανάρτησή μας για τις φρυκτωρίες αναφέρθηκε η τραγωδία του Αισχύλου “Αγαμέμνων”, στην οποία η Κλυταιμνήστρα περιγράφει πώς έφτασε σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα η είδηση για το πάρσιμο της Τροίας, μέσω φρυκτωριών που βρίσκονταν στις κορυφές συγκεκριμένων βουνών. Ερευνώντας περισσότερο το θέμα και ψάχνοντας στο διαδίκτυο, “έπεσα” πάνω στην κινηματογράφηση μιας ιστορικής παράστασης που δόθηκε το 1982 στην Επίδαυρο. Αναφέρομαι στην τριλογία “Ορέστεια” του Αισχύλου που ανέβηκε από το Θέατρο Τέχνης, σε σκηνοθεσία Κάρολου Κουν και μετάφραση Θανάση Βαλτινού.
Η πρώτη τραγωδία αυτής της τριλογίας είναι ο “Αγαμέμνων”. Βλέποντας την παράσταση, έμεινα εντυπωσιασμένος τόσο από το έργο του Αισχύλου όσο και από την ποιότητά της (ηθοποιία – σκηνοθεσία – μετάφραση). Η δε Μάγια Λυμπεροπούλου ως Κλυταιμνήστρα ήταν πραγματικά συγκλονιστική.

ΑΙΣΧΥΛΟΥ: ΑΓΑΜΕΜΝΩΝ (μετάφραση Θ. Βαλτινός)

Το έργο ξεκινάει με τη διήγηση του φρουρού που έχει τοποθετήσει η Κλυταιμνήστρα στη στέγη του παλατιού των Ατρειδών. Ο φρουρός περιμένει να εμφανιστεί, μέσω φρυκτωριών, το μήνυμα πως πάρθηκε η Τροία.

ΦΡΟΥΡΟΣ: Χρόνο ολόκληρο κι ακόμα καρτεράω να φανεί αστραπή φωτιάς, σημάδι φλόγας που να μηνάει το πάρσιμο της Τροίας. (…) Στο νοτισμένο στρώμα μου, μήτε ησυχία, μήτε όνειρα. Αντί για ύπνο, φόβος με δέρνει μη κλείσουνε τα βλέφαρά μου, κι όταν να τραγουδήσω αποφασίσω ή να σιγοσφυρίξω, φάρμακο και παρηγοριά στις ώρες της αγρύπνιας, με παίρνει το παράπονο και κλαίω για τις συμφορές ετούτου του σπιτιού. Δεν κυβερνιέται πια καλά όπως πρώτα. Ας ήταν να τέλειωναν τώρα χαρούμενα τα βάσανά μου…

“Ορέστεια” του Αισχύλου στην Επίδαυρο (1982)
από το http://camerastyloonline.wordpress.com/2011/08/10/video-oresteia-1982-se-skinothesia-karolou-koun/

Η φωτιά τελικά φαίνεται στην κορυφή του βουνού κι ο φρουρός πανηγυρίζοντας τρέχει να ενημερώσει την Κλυταιμνήστρα. Μες στη χαρά του όμως θυμάται τον Αγαμέμνονα και μονολογεί:

ΦΡΟΥΡΟΣ: Αν ο δαυλός μαντατοφόρος λέει αλήθεια, ο θεός να δώσει τ’ αγαπημένο χέρι του αφέντη μου να σφίξω όταν γυρίσει. Για τ’ άλλα τι να πω… βόιδι βαρύ πατάει τη γλώσσα μου… αν είχε στόμα το παλάτι θα μαρτύραγε… μιλάω για όσους ξέρουν… για όσους δεν ξέρουν η φωνή μου σβήνει…

Είναι η δεύτερη φορά που ο φρουρός μιλάει για πράγματα, όχι σωστά, που συμβαίνουν στο παλάτι. Δεν τα αναφέρει γιατί,  εννοείται,  οι θεατές του 5ου αιώνα π.Χ. ξέρουν για τον εξωσυζυγικό δεσμό της Κλυταιμνήστρας με τον Αίγισθο. Ο μύθος είναι γνωστός σε όλους.
Εντωμεταξύ εμφανίζεται ο χορός που δεν έχει μάθει ακόμα τη χαρμόσυνη είδηση και αρχίζει να διηγείται τα γεγονότα που συνέβησαν τα προηγούμενα χρόνια:

ΧΟΡΟΣ:  Ο Μενέλαος κι ο Αγαμέμνων, του θεού κραταιοί βασιλιάδες κι οι δυο, με σκήπτρο και θρόνο δικό του ο καθένας, σήκωσαν πανιά με την αργείτικη αρμάδα από τούτη τη χώρα. Αρμάδα πολέμου από χίλια καράβια, τη ντροπή να ξεπλύνουν. Για χάρη γυναίκας που πλάγιασε μ’ άντρες πολλούς, ο παντοδύναμος Ξένιος Δίας τους έστειλε ενάντια στον Πάρη. …(;) και κορμιά αφανισμένα από τον κάματο, και κοντάρια να σπάζουν στου πολέμου το άναμμα, χάλασμα μεγάλο για Τρώες και Έλληνες… όμως όλα έχουν πάρει το δρόμο τους τώρα. Κι όπως είναι γραφτό θα τελειώσουν. Μήτε οι φωτιές, μήτε οι σπονδές, μήτε τα δάκρυα την οργή θα πραΰνουν για το αθυσίαστο θύμα…

Η κινηματογράφηση της Ορέστειας υπάρχει στο ψηφιακό αρχείο της ΕΡΤ, αλλά και στο youtube σε βίντεο που ανάρτησε ο minimatakis29

Η διήγηση του χορού φτάνει στην αρχή της εκστρατείας και στη θυσία της Ιφιγένειας. Εδώ ο χορός κατηγορεί τον Αγαμέμνονα για το έγκλημα που έκανε:

ΧΟΡΟΣ: Αέρας ασέβειας, αέρας ανόσιος συνεπήρε το νου του. Θρασύνει τους θνητούς η άγρια τρέλα με τις αισχρές της βουλές, ρίζα και αρχή του κακού. Αποτόλμησε θύτης να γίνει της κόρης του για το καλό κατευόδιο των πλοίων, αρωγός πολέμου για εκδίκηση και χάρη γυναίκας.

Όταν τελειώνει η διήγηση του χορού εμφανίζεται η Κλυταιμνήστρα που αναγγέλλει το χαρούμενο μήνυμα πως πάρθηκε η Τροία. Κι ύστερα με τη διαίσθησή της «ακούει» μια  διπλή βουή από την Τροία:

ΚΛΥΤΑΙΜΝΗΣΤΡΑ: Μέσα στην Τροία είναι σήμερα οι Αχαιοί. Βουή διπλή, ξεχωριστή ακούω στην πόλη να σηκώνεται, τύχη ξεχωριστή για νικητές και νικημένους, ξεχωριστές και οι κραυγές τους, γυναίκες και παιδιά πάνω από των σκοτωμένων τα κουφάρια μοιρολογάν το θάνατό τους… Μοιρολόι σκλαβιάς.
Κι οι νικητές, ξαγρυπνισμένοι, νηστικοί, κατάκοποι από τη μάχη, σε πρωινά τραπέζια στρώνονται να φαν, δίχως σειρά, απ’ ό,τι καθένας τους προλάβει, μέσα στα σκλαβωμένα σπίτια, μακριά από το αγιάζι και την παγωνιά. Ευτυχείς, μακάριοι, ξένοιαστοι από σκοπιές, θα εξαντλήσουνε τη νύχτα, νικητές… κι αν σεβαστούνε τους ναούς και τους θεούς της πεσμένης πόλης, τίποτα δε θα πάθουν , φτάνει μόνο μη τους χτυπήσει η απληστία, μη τους δαγκώσει έρωτας για πράματα ανεπίτρεπτα… γιατί έχουν άλλο τόσο δρόμο να κάνουν μέχρι να φτάσουν σώοι στα σπίτια τους. Όμως, ακόμα κι αν φτάσουν, δίχως κανένα κρίμα στους θεούς, το αίμα των σκοτωμένων, άγρυπνο θα τους παραστέκει. Αυτά από μένα τη γυναίκα τους. Εύχομαι να νικήσει το καλό.

Πιο πολύ απ’ τη βουή της νίκης, λοιπόν, η Κλυταιμνήστρα ακούει τη βουή των ηττημένων. Τι κι αν ο Αισχύλος απευθύνεται σε αθηναϊκό κοινό. Το μοιρολόι της σκλαβιάς είναι αυτό που τον συγκινεί περισσότερο.
Όσο για τους  νικητές, αν σεβαστούν τους θεούς και τα ιερά τους, θα επιστρέψουν στα σπίτια τους, σώοι και αβλαβείς, με  το αίμα των σκοτωμένων όμως πάντα άγρυπνο!

Κάρολος Κουν (1908-1987)

Φτάνει τελικά ο Αγαμέμνονας, φέρνοντας μαζί του και την Κασσάνδρα, που την έχει πάρει σκλάβα από την Τροία. Η Κλυταιμνήστρα τον καλωσορίζει και μπαίνουν στο παλάτι χωρίς να του δείχνει τα πραγματικά της συναισθήματα. Μόνο η Κασσάνδρα, που έχει το χάρισμα να βλέπει το μέλλον, αντιλαμβάνεται τι πρόκειται να γίνει και αρχίζει να θρηνεί έξω από το παλάτι των Ατρειδών. Στο θρήνο αυτό η Κασσάνδρα (0 και 52΄) αρχίζει να βλέπει περιέργα οράματα: “κλάμα παιδιών που τα σκοτώνουν” και ”σάρκες ψητές, δείπνο για τον πατέρα τους!” που όμως δεν εκπλήσσουν το χορό. “Όλη η χώρα γνωρίζει αυτά τα εγκλήματα”, της απαντά.
Εδώ, ίσως μπερδευτoύν όσοι δεν είναι πλήρως κατατοπισμένοι για τη φρικιαστική και ανόσια πράξη που διέπραξε ο Ατρέας, ο πατέρας του Αγαμέμνονα. Γι’ αυτή την πράξη όμως θα γίνει ξαναγίνει λόγος στη συνέχεια του έργου.
Η Κασσάνδρα, μετά, αρχίζει να περιγράφει το έγκλημα που θα γίνει σε λίγο: τη δολοφονία του Αγαμέμνονα. Τότε μόνο προβληματίζεται ο χορός. Στο τέλος η Κασσάνδρα προβλέπει και το δικό της τέλος. Ο χορός την ρωτάει:

ΧΟΡΟΣ: Ταλαίπωρη σοφή γυναίκα, αν είσαι βέβαιη, για το θάνατό σου, ποιο θάρρος μυστικό σε σπρώχνει, δαμάλι οδηγημένο από θεό για τη θυσία;
ΚΑΣΣΑΝΔΡΑ: Κανείς, η ώρα του σαν έρθει, δεν γλυτώνει.

Κι ύστερα από λίγο η Κασσάνδρα μπαίνει κι αυτή στο παλάτι εκφράζοντας όμως τη σιγουριά πως η Κλυταιμνήστρα θα τιμωρηθεί για τα εγκλήματά της.

Μετά από λίγο ακούγεται η κραυγή του Αγαμέμνονα και οι φρουροί του παλατιού βγάζουν έξω το πτώμα του. Ακολουθεί η Κλυταιμνήστρα κρατώντας ένα ματωμένο μαχαίρι. Στην αρχή παραδέχεται το έγκλημά της και ύστερα προσπαθεί να υπερασπίσει τον εαυτό της:

ΚΛΥΤΑΙΜΝΗΣΤΡΑ (1:03΄:40΄΄) Δε θα ντραπώ να υποστηρίξω τα αντίθετα από όσα σκόπιμα είπα πριν λίγο. Καιρό ύφαινα μέσα μου το γδικιωμό. Για μια παλιά μας διαφορά. Πέρασαν χρόνια και τώρα στέκω εδώ, που έδωσα το χτύπημα, πάνω από το έργο μου. Σε δίχτυ πιάστηκε, πέπλο και σάβανο ακριβό…
(…)
Αυτά είναι τιμημένοι Αργείτες. Χαρείτε, δε χαρείτε, εγώ καυχιέμαι. Αν είναι ταιριαστό σπονδές να κάνουν στους νεκρούς, διπλά θα ταίριαζε σ’ αυτόν και δίκαια. Με συμφορές επάρατες γέμισε το κροντήρι του σπιτιού και ήρθε μόνος του και το ήπιε…
(…)
Ο Αγαμέμνων νεκρός απ΄ το δεξί μου τούτο χέρι, όργανο δικαιοσύνης.
ΧΟΡΟΣ: Ποιο κακό βότανο της γης, ποιο φίλτρο θάλασσας ήπιες, γυναίκα και έριξες στο κεφάλι σου φόνου αίμα και λαού κατάρα; Πάταξες και έσφαξες και εξόριστη αδυσώπητο το μίσος των ανθρώπων θα σε διώχνει.
ΚΛΥΤΑΙΜΝΗΣΤΡΑ: Τώρα λαού κατάρες και εξορίες η καταδίκη μου από σένα, όταν αυτός, ξόρκι για τους θρακιώτες άνεμους, την κόρη του θυσίαζε, άλγος και σπλάχνο μου ακριβό, μιλιά δεν έβγαλες…
(…)
Το αίμα της θυγατέρας μου πήρα πίσω…

Ο Ορέστης βυθίζει για δεύτερη φορά το σπαθί του στο σώμα του Αίγισθου
από το http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/AR/ar.ag/Berlin-3.htm

Ο χορός, ενώ πριν κατηγορούσε τον Αγαμέμνονα για τη θυσία της Ιφιγένειας, τώρα δείχνει τον αποτροπιασμό του για το έγκλημα. Ναι, ο Αγαμέμνονας έσφαλε, αλλά αυτό δε δικαιολογεί τη δολοφονία του.

ΧΟΡΟΣ: Σε τέτοιας αράχνης ιστό, τέτοιο ανόσιο τέλος, τέτοια ανάξια κλίνη στερνή. Δόλια μοίρα σε δάμασε, δίκοπο λεπίδι και θάνατος από χέρι γυναίκας.

Η Κλυταιμνήστρα απαντά πως η δολοφονία αυτή ήταν “πληρωμή για τα παιδιά που σφάχτηκαν”, έστω κι αν για την πράξη αυτή δεν ήταν υπεύθυνος ο Αγαμέμνονας.
Ο χορός όμως είναι αυστηρός μαζί της:

ΧΟΡΟΣ: Πληρώνει ο φονιάς. Όποιος δώσει, θα λάβει. Κι όσο στέκει στο θρόνο του ο Δίας, θα στέκει το “κάνεις, θα πάθεις!” Είναι νόμος.

Το έργο τελειώνει με την εμφάνιση του Αίγισθου, που ομολογεί με κυνική ειλικρίνεια πως αυτός είναι υπεύθυνος για το θάνατο του Αγαμέμνονα.
Πρώτα όμως εξιστορεί με λεπτομέρειες το φοβερό έγκλημα που διέπραξε ο Ατρέας, ο πατέρας του Αγαμέμνονα. Για να εκδικηθεί τον αδελφό του, Θυέστη, που κοιμήθηκε με τη γυναίκα του, του παρέθεσε δείπνο και του έδωσε να φάει τα ίδια τα παιδιά του!

ΑΙΓΙΣΘΟΣ (1:13΄:51΄΄): Τώρα μπορώ να το πω: νεκρός αυτός μέσα στα δίχτυα που ύφαναν οι Ερινύες. Χαρά μεγάλη! Πληρωμή για όσα το χέρι του γονιού του έπραξε. Άρχοντας τούτης της γης ο Ατρέας, τον Θυέστη, πατέρα μου κι αδελφό του, από φόβο μοιρασιάς του θρόνου, έδιωξε απ’ το παλάτι και τη χώρα. Ο δύστυχος Θυέστης ξαναγύρισε, ικέτης στην εστία πρόσπεσε και γλύτωσε για να μη βαφούν με το αίμα του προγονικά θεμέλια. Με ζήλο, όχι όμως απ’ αγάπη, δείπνο καλωσορίσματος τού έστρωσε ο ανόσιος Ατρέας από τις σάρκες των παιδιών του, δείπνο ολέθριο, όπως βλέπεις για το γένος.
(…)
Τον φόνο του εγώ τον ύφανα! Τρίτο παιδί και δε με σκότωσε εμένα. Βρέφος στα σπάργανα με τον άθλιο πατέρα μου με εξόρισε. Αντρειώθηκα, και μ’ έφερε πίσω η Δίκη… μόνος, απόβλητος, κι όμως σχεδίασα το χαμό του και τον δάμασα.

ΧΟΡΟΣ: Καυχιέσαι για το έγκλημα και τι να πω. Λες ότι μόνος σκότωσες, μόνος μελέτησες τη θλιβερή σφαγή. Δε θα γλυτώσει το κεφάλι σου απ’ το δίκαιο ανάθεμα και το λιθάρι!
(…)
ΧΟΡΟΣ: Γιατί, δειλή ψυχή, μόνος σου δεν τον σκότωνες; Άφησες τη γυναίκα να το κάνει. Μίασμα των θεών μας και της χώρας. Τάχα δε ζει κάπου ο Ορέστης, μοίρα καλή να τον εφέρει πίσω, φονιά θριαμβευτή και για τους δυο τους;

Ο Αίγισθος λοιπόν “ύφανε” τη δολοφονία του Αγαμέμνονα. Για να εκδικηθεί το έγκλημα που διέπραξε ο Ατρέας ή μήπως η εκδίκηση ήταν απλώς μια πρόφαση για να αρπάξει το θρόνο;
Λίγο αργότερα το έργο τελειώνει. Η επίκληση προς τον Ορέστη που απηύθυνε ο χορός στο τέλος είναι μια αναφορά στο δεύτερο μέρος (ΧΟΗΦΟΡΕΣ) της τριλογίας που ακολουθεί μετά τον “Αγαμέμνονα”, και περιλαμβάνει την εκδίκηση του Ορέστη.

Οι συντελεστές της ιστορικής παράστασης του 1982 ήταν:

Σκηνοθεσία: ΚΑΡΟΛΟΣ ΚΟΥΝ
Μετάφραση: ΘΑΝΑΣΗΣ ΒΑΛΤΙΝΟΣ
Μουσική: ΜΙΧΑΛΗΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΙΔΗΣ
Σκηνικά-Κουστούμια: ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ
Μάσκες: ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΠΟΝΑΤΣΟΣ
Βοηθός Σκηνογράφου-Ενδυματολόγος: ΛΙΛΥ ΠΕΖΑΝΟΥ

Ηθοποιοί:
ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΚΑΡΑΚΩΝΣΤΑΝΤΟΓΛΟΥ: ΦΡΟΥΡΟΣ
ΜΑΓΙΑ ΛΥΜΠΕΡΟΠΟΥΛΟΥ: ΚΛΥΤΑΙΜΝΗΣΤΡΑ
ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΑΖΑΝΗΣ: ΚΗΡΥΚΑΣ
ΑΝΤΩΝΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ: ΑΓΑΜΕΜΝΩΝ
ΚΑΤΙΑ ΓΕΡΟΥ: ΚΑΣΣΑΝΔΡΑ
ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΡΑΤΖΟΓΙΑΝΝΗΣ: ΑΙΓΙΣΘΟΣ
ΜΙΜΗΣ ΚΟΥΓΙΟΥΜΤΖΗΣ: ΟΡΕΣΤΗΣ
ΧΑΡΗΣ ΣΩΖΟΣ: ΠΥΛΑΔΗΣ
ΡΕΝΗ ΠΙΤΤΑΚΗ: ΗΛΕΚΤΡΑ
ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΚΑΡΑΚΩΝΣΤΑΝΤΟΓΛΟΥ: ΔΟΥΛΟΣ
ΟΛΓΑ ΔΑΜΑΝΗ: ΚΥΛΙΣΣΑ
ΒΑΝΑ ΠΑΡΘΕΝΙΑΔΟΥ: ΠΥΘΙΑ
ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΡΑΤΖΟΓΙΑΝΝΗΣ: ΑΠΟΛΛΩΝ
ΛΥΔΙΑ ΚΟΝΙΟΡΔΟΥ: ΑΘΗΝΑ
ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΗΓΑΣ: ΠΡΟΠΟΜΠΟΣ

ΧΟΡΟΣ:
(ΑΓΑΜΕΜΝΩΝ-ΧΟΗΦΟΡΕΣ-ΕΥΜΕΝΙΔΕΣ)
ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΑΖΑΝΗΣ
ΑΝΤΩΝΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΑΣΤΕΡΙΑΔΗΣ
ΓΙΑΝΝΗΣ ΔΕΓΑΪΤΗΣ
ΧΑΡΗΣ ΣΩΖΟΣ
ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΗΓΑΣ
ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΚΑΡΑΚΩΝΣΤΑΝΤΟΓΛΟΥ
ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΡΑΤΖΟΓΙΑΝΝΗΣ
ΤΑΚΗΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ
ΚΩΣΤΗΣ ΚΑΠΕΛΩΝΗΣ
ΛΥΔΙΑ ΚΟΝΙΟΡΔΟΥ
ΒΑΝΑ ΠΑΡΘΕΝΙΑΔΟΥ
ΚΑΤΙΑ ΓΕΡΟΥ
ΟΛΓΑ ΔΑΜΑΝΗ
Ρ. ΒΑΣΙΛΑΚΟΠΟΥΛΟΥ
ΝΙΚΑΙΤΗ ΚΟΝΤΟΥΡΗ
ΤΖΕΝΗ ΣΑΜΠΑΝΗ
ΜΕΛΙΝΑ ΒΑΜΒΑΚΑ
Β. ΒΑΣΙΛΑΚΗΣ
ΤΑΚΗΣ ΠΑΠΑΜΑΤΘΑΙΟΥ
ΧΡΗΣΤΟΣ ΝΙΝΗΣ
Π. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ
ΜΑΡΙΑ ΓΑΛΑΤΗ
ΜΑΡΙΑ ΚΑΤΣΙΑΔΑΚΗ
ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΠΕΤΟΥΣΗ
ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΤΣΑΦΟΥ
Γ. ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ
ΕΚΤΩΡ ΚΑΛΟΥΔΗΣ
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΞΥΣΤΡΑΣ
ΚΩΣΤΑΣ ΠΑΜΠΙΚΙΔΗΣ
ΑΛ. ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΥ
Μ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ
Λ. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ
Κ. ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΣ
Γ. ΓΕΩΡΓΑΚΟΠΟΥΛΟΣ

Στα 200 π.Χ.

«Aλέξανδρος Φιλίππου και οι Έλληνες πλην Λακεδαιμονίων—»

Μπορούμε κάλλιστα να φαντασθούμε
πως θ’ αδιαφόρησαν παντάπασι στην Σπάρτη
για την επιγραφήν αυτή. «Πλην Λακεδαιμονίων»,
μα φυσικά. Δεν ήσαν οι Σπαρτιάται
για να τους οδηγούν και για να τους προστάζουν
σαν πολυτίμους υπηρέτας. Άλλωστε
μια πανελλήνια εκστρατεία χωρίς
Σπαρτιάτη βασιλέα γι’ αρχηγό
δεν θα τους φαίνονταν πολλής περιωπής.
A βεβαιότατα «πλην Λακεδαιμονίων».

Είναι κι αυτή μια στάσις. Νοιώθεται.

Έτσι, πλην Λακεδαιμονίων στον Γρανικό·
και στην Ισσό μετά· και στην τελειωτική
την μάχη, όπου εσαρώθη ο φοβερός στρατός
που στ’ Άρβηλα συγκέντρωσαν οι Πέρσαι:
που απ’ τ’ Άρβηλα ξεκίνησε για νίκην, κ’ εσαρώθη.

Κι απ’ την θαυμάσια πανελλήνιαν εκστρατεία,
την νικηφόρα, την περίλαμπρη,
την περιλάλητη, την δοξασμένη
ως άλλη δεν δοξάσθηκε καμιά,
την απαράμιλλη: βγήκαμ’ εμείς·
ελληνικός καινούριος κόσμος, μέγας.

Εμείς· οι Aλεξανδρείς, οι Aντιοχείς,
οι Σελευκείς, κ’ οι πολυάριθμοι
επίλοιποι Έλληνες Aιγύπτου και Συρίας,
κ’ οι εν Μηδία, κ’ οι εν Περσίδι, κι όσοι άλλοι.
Με τες εκτεταμένες επικράτειες,
με την ποικίλη δράσι των στοχαστικών προσαρμογών.
Και την Κοινήν Ελληνική Λαλιά
ώς μέσα στην Βακτριανή την πήγαμεν, ώς τους Ινδούς.

Για Λακεδαιμονίους να μιλούμε τώρα!

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΒΑΦΗΣ “ΠΟΙΗΜΑΤΑ”
Εκδόσεις ΙΚΑΡΟΣ
από το Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού

Μετά τη νίκη στο Γρανικό ποταμό, που ήταν η πρώτη νίκη του Μεγάλου Αλέξανδρου εναντίον των Περσών, ο Μακεδόνας βασιλιάς έστειλε από τα λάφυρα, 300 περσικές ασπίδες, όχι στην Πέλλα, αλλά στην Αθήνα, -οι Αθηναίοι τις κρέμασαν στον Παρθενώνα- με την επιγραφή «Αλέξανδρος Φιλίππου και οι Έλληνες πλην Λακεδαιμονίων από των βαρβάρων των την Ασία κατοικούντων».
Ως γνωστόν οι Σπαρτιάτες δεν είχαν δεχτεί να ακολουθήσουν τον Αλέξανδρο στην εκστρατεία του.
Ποια είναι όμως η σημασία της φράσης “για Λακεδαιμονίους να μιλούμε τώρα”, με την οποία τελειώνει το ποίημα ο Καβάφης;
Εδώ οι απόψεις διχάζονται. Αρκετοί θεωρούν πως η φράση δείχνει το θαυμασμό του Καβάφη στα αποτελέσματα της εκστρατείας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, που έφερε τη διάδοση της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμού στα βάθη της Ασίας.
Υπάρχει όμως και η αντίθετη άποψη που ισχυρίζεται πως ο Καβάφης έγραψε τη φράση με ειρωνική διάθεση. Το εγκώμιο του ελληνιστικού κόσμου πλέκεται από τον αφηγητή του ποιήματος στα 200 π.Χ., τρία χρόνια δηλαδή πριν τη σαρωτική ήττα των Μακεδόνων από τους Ρωμαίους στις Κυνός Κεφαλές και δέκα χρόνια πριν την άλλη μεγάλη τους ήττα στη Μαγνησία. Είναι λοιπόν η εποχή που αρχίζει η παρακμή της ελληνιστικής εποχής. Ο Edmund Keely¹ θεωρεί πως ο Καβάφης γράφοντας το στίχο «για Λακεδαιμονίους να μιλούμε τώρα» εννοεί ακριβώς το αντίθετο, δηλαδή: «πώς να μη μιλούμε για Λακεδαιμονίους τώρα!». Αφού η Σπάρτη, η μεγάλη και υπεροπτική, έχει ξεπέσει τώρα σε τόσο μεγάλο βαθμό, τι μπορεί να περιμένει τον καινούριο και μεγάλο κόσμο που εξυμνεί με τόση περηφάνια αλλά και αλαζονεία ο ομιλητής;

¹Edmund Keely: Η ΚΑΒΑΦΙΚΗ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, Εκδόσεις ΙΚΑΡΟΣ

Εν Σπάρτη

Δεν ήξερεν ο βασιλεύς Κλεομένης, δεν τολμούσε —
δεν ήξερε έναν τέτοιον λόγο πώς να πει
προς την μητέρα του: ότι απαιτούσε ο Πτολεμαίος
για εγγύησιν της συμφωνίας των ν’ αποσταλεί κι αυτή
εις Aίγυπτον και να φυλάττεται·
λίαν ταπεινωτικόν, ανοίκειον πράγμα.
Κι όλο ήρχονταν για να μιλήσει· κι όλο δίσταζε.
Κι όλο άρχιζε να λέγει· κι όλο σταματούσε.

Μα η υπέροχη γυναίκα τον κατάλαβε
(είχεν ακούσει κιόλα κάτι διαδόσεις σχετικές),
και τον ενθάρρυνε να εξηγηθεί.
Και γέλασε· κ’ είπε βεβαίως πηαίνει.
Και μάλιστα χαίρονταν που μπορούσε νάναι
στο γήρας της ωφέλιμη στην Σπάρτη ακόμη.

Όσο για την ταπείνωσι — μα αδιαφορούσε.
Το φρόνημα της Σπάρτης ασφαλώς δεν ήταν ικανός
να νοιώσει ένας Λαγίδης χθεσινός·
όθεν κ’ η απαίτησίς του δεν μπορούσε
πραγματικώς να ταπεινώσει Δέσποιναν
Επιφανή ως αυτήν· Σπαρτιάτου βασιλέως μητέρα.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΒΑΦΗΣ
από τα “ΠΟΙΗΜΑΤΑ”
Εκδόσεις ΙΚΑΡΟΣ
από το Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού

Ο Κλεομένης ήταν βασιλιάς της Σπάρτης από το 235 π.Χ. μέχρι το 219 π.Χ. Έκανε πολλές μεταρρυθμίσεις προσπαθώντας να ξανακάνει τη Σπάρτη μεγάλη δύναμη στην Ελλάδα. Αναμόρφωσε τα συσσίτια και το στρατό, μοίρασε γη σε ακτήμονες Σπαρτιάτες και επανέφερε τον αυστηρό τρόπο ζωής των νέων.
Έχοντας όμως να αντιμετωπίσει τον ισχυρό στρατό του Αντίγονου, βασιλιά της Μακεδονίας, αναγκάστηκε να στείλει ομήρους στην Αίγυπτο, τη μητέρα του, Κρατησίκλεια και τα παιδιά του, ως εγγύηση για τη βοήθεια που θα του έδινε ο Πτολεμαίος Γ΄, βασιλιάς της Αιγύπτου.
Το περιστατικό περιγράφεται από τον Πλούταρχο:

Πολύν καιρό ντρεπόταν να το ειπή στη μητέρα του, κι ενώ πολλές φορές επήγαινε σ’ αυτή και άνοιγε το στόμα του να της το ειπή, πάλι σιωπούσε. Ώστε και κείνη υποπτεύθηκε κάτι και ζητούσε να μάθη από τους φίλους του, μήπως θέλει να της ζητήση τίποτε και διστάζει. Και όταν τελικά ο Κλεομένης ετόλμησε να της το ειπή, εκείνη εγέλασε δυνατά και του είπε: Αυτό ήταν λοιπόν που ήθελες να μου ειπής τόσες φορές και δείλιαζες; Δεν μας βάνεις το ταχύτερο σ’ ένα πλοίο και να μας στείλης εκεί που νομίζεις οτι αυτό το σώμα μπορεί να φανή πολύ χρήσιμο στη Σπάρτη, προτού καταστραφή από τα γεράματα μένοντας εδώ χάμω;”

Και λίγο πριν μπει στο πλοίο η Κρατησίκλεια είπε στον Κλεομένη:

“Πρόσεχε, βασιλιά των Λακεδαιμονίων, άμα βγούμε έξω να μη μας ιδή κανείς δακρυσμένους, ούτε να κάνουμε κάτι που δεν αξίζει στη Σπάρτη. Γιατί αυτό μονάχα εξαρτάται από μας, ενώ η τύχη έρχεται όπως θέλει ο θεός”.

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ “ΚΛΕΟΜΕΝΗΣ”
Εκδόσεις ΠΑΠΥΡΟΣ, μετάφραση Α. ΠΟΥΡΝΑΡΑΣ

Δυστυχώς όμως τα πράγματα δεν εξελίχθηκαν καλά. Ο Πτολεμαίος Γ΄ φέρθηκε με σεβασμό στην Κρατησίκλεια, στα παιδιά του Κλεομένη, αλλά και στον ίδιο το Σπαρτιάτη βασιλιά, που αναγκάστηκε κι αυτός να καταφύγει στην Αίγυπτο, μετά την ήττα του από τον Αντίγονο.
Μετά όμως το θάνατο του Πτολεμαίου Γ΄, τον διαδέχθηκε ο διεφθαρμένος Πτολεμαίος Δ΄. Όταν ο Κλεομένης κατάλαβε πως κινδύνευε η ζωή του, προσπάθησε να οργανώσει στάση, που όμως απέτυχε και ο Κλεομένης προτίμησε να αυτοκτονήσει. Ακολούθως οδηγήθηκε προς εκτέλεση η Κρατησίκλεια, η οποία το μόνο που ζήτησε ήταν να πεθάνει πριν από τα εγγόνια της. Δεν έγινε όμως δεκτή η παράκλησή της. Τα παιδιά σφάχτηκαν μπροστά της και ύστερα ήρθε η σειρά της. 

.

“Εκλογές και ψηφοφορία στην αρχαία Ελλάδα”

Είναι αξιοσημείωτο ότι η έννοια της απόλυτης μοναρχίας είναι άγνωστη στην αρχαία Ελλάδα, ακόμη και στους πιο πρώιμους χρόνους. Οι Μυκηναίοι βασιλείς, όπως τουλάχιστον τους γνωρίζουμε από τα ομηρικά έπη, κι όταν ακόμη αντλούν την εξουσία τους κατευθείαν από τον Δία, συζητούν τις αποφάσεις τους προτού τις επιβάλουν. Τόσο στην Ιλιάδα, όσο και στην Οδύσσεια υπάρχει μια “βουλή γερόντων”, των σπουδαιότερων αρχηγών στην πρώτη περίπτωση, των προκρίτων στη δεύτερη. Όμως, εκτός από το σώμα τούτο, υπάρχει και μια συνέλευση, μια “αγορά” του λαού, όπου απευθύνονται οι βασιλείς. Για τον Όμηρο μόνο μια κοινωνία απολίτιστων και άγριων ανθρώπων, όπως είναι οι Κύκλωπες, δεν έχει συνέλευση που να παίρνει αποφάσεις και να τηρεί τα νόμιμα.

Αλλά και στην Σπάρτη, που θεωρείται μια από τις πιο συντηρητικές και αντιδημοκρατικές πολιτείες και κοινωνίες της αρχαίας Ελλάδας, οι δύο βασιλείς δεν είναι καθόλου απόλυτοι μονάρχες. Κάθε άλλο. Η εξουσία τους ελέγχεται σε μεγάλο βαθμό από δύο σώματα, που κυβερνούν ουσιαστικά την πόλη – κράτος: τους πέντε Εφόρους και τη Γερουσία. Αλλά εκτός από τα δύο αυτά σώματα, υπήρχε στη Σπάρτη και η συνέλευση των πολιτών, η Απέλλα, η οποία εξέλεγε τόσο τους Εφόρους, όσο και τη Γερουσία.

Καθώς η θέση των μελών της Γερουσίας ήταν ισόβια, πρόβλημα εκλογής παρουσιαζόταν μόνο σε περίπτωση θανάτου. Τότε όποιος ήθελε έβαζε υποψηφιότητα. Οι υποψήφιοι, σε μια σειρά που οριζόταν με κλήρο, περνούσαν ένας ένας μπροστά από την Απέλλα, το σύνολο δηλαδή των πολιτών. Οι πολίτες επιδοκίμαζαν με φωνές τον υποψήφιο που προτιμούσαν. Σε ένα οίκημα κοντά στο χώρο της Απέλλας βρίσκονταν κλεισμένοι οι κριτές, οι οποίοι δεν έβλεπαν τους υποψηφίους, μόνο άκουγαν τις επιδοκιμασίες. Αυτοί βαθμολογούσαν την ένταση της επιδοκιμασίας και έτσι έκριναν το νικητή!

Πολύ καλύτερα είμαστε πληροφορημένοι για το πολίτευμα της Αθήνας, όπου η δημοκρατία βρήκε την αρτιότερη έκφρασή της.

Ο τρόπος επιλογής των βουλευτών και των αρχόντων -και δίπλα σ’ αυτούς των δικαστών- αποτελεί το κρίσιμο στοιχείο που καθορίζει καίρια την αθηναϊκή δημοκρατία. Εκτός από λίγους άρχοντες που ήταν ανάγκη να έχουν ειδικές γνώσεις, όλοι οι άλλοι -πρώτα πρώτα οι βουλευτές- εκλέγονται με κλήρο. Την απίστευτη για μας μέθοδο του κλήρου συμπλήρωνε μια δεύτερη αρχή που εξασφάλιζε, όσο είναι ανθρώπινα δυνατό, την ουσία της δημοκρατίας: κανένας δεν μπορούσε να εκλεγεί στο ίδιο αξίωμα δύο φορές στη ζωή του, εκτός μονάχα σε πολύ λίγες περιπτώσεις.

Κάθε άρχων που είχε διαχειριστεί δημόσια χρήματα έδινε λόγο της δαπάνης στους λογιστές. Αλλά και πέραν αυτού, όλοι έπρεπε να δώσουν λόγο για κατηγορίες πολιτών που είχαν διατυπωθεί εναντίον τους στη διάρκεια της αρχής τους σ’ ένα σώμα δέκα προσώπων που καλούνταν εύθυνοι. Έτσι η δημοκρατία της Αθήνας, ανοιχτή σε όλους τους πολίτες, φρόντιζε να εξασφαλίσει όχι μονάχα την έντιμη διαχείριση των δημόσιων χρημάτων αλλά και τη νόμιμη άσκηση της εξουσίας.

Για να γίνει οστρακισμός, έπρεπε να πάρει αρχικά την απόφαση μια πλήρης Εκκλησία, δηλαδή μια Εκκλησία με την παρουσία 6.000 πολιτών, ότι εκείνη τη χρονιά θα γίνει οστρακισμός. Αν αποφασιζόταν να γίνει οστρακισμός, σε μιαν άλλη πλήρη Εκκλησία γινόταν η ψηφοφορία. Σ’ αυτή τη ψηφοφορία κάθε πολίτης έγραφε επάνω σ’ ένα όστρακο -δηλαδή κομμάτι από σπασμένο αγγείο- το όνομα του πολιτικού που επιθυμούσε να οστρακιστεί. Όποιος είχε την ατυχία να πάρει την πλειοψηφία εξοριζόταν για δέκα χρόνια. Έχουν βρεθεί στις ανασκαφές εκατοντάδες τέτοια όστρακα με τα ονόματα των πιο γνωστών πολιτικών της αρχαίας Αθήνας. Η μελέτη τους έδειξε πως πολλά απ’ αυτά είναι γραμμένα από το ίδιο χέρι και πως αρκετά απ’ αυτά δεν ρίχτηκαν ποτέ στην κάλπη. Αυτό σημαίνει πως τα όστρακα αυτά είχαν ετοιμαστεί από τα πολιτικά κόμματα εναντίον των αντιπάλων τους, ήταν δηλαδή έτοιμα ψηφοδέλτια για διανομή, που όμως περίσσεψαν, γιατί κανένας δεν τα χρησιμοποίησε.

Ευτυχώς ο χώρος δεν μας επιτρέπει, μέρες που είναι, να συμπληρώσουμε το κείμενο αυτό με μιαν άλλη -όχι ευχάριστη- πλευρά του θέματος: τις πολιτικές οξύτητες, που ήταν κάποτε απίστευτα έντονες, τις νοθείες, τις δωροδοκίες και εξαγορές ψήφων και τις λογής λογής παραβάσεις της τίμιας και νόμιμης εκλογικής διαδικασίας, που δεν ήταν, φαίνεται, άγνωστες στους προγόνους μας.
26/5/1985

ΜΑΝΟΛΗΣ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ “ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΘΗΣΑΥΡΟΣ” Εκδόσεις ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

Ο Μ. Ανδρόνικος γράφει πως στην αρχαία Αθήνα όχι μονάχα οι άρχοντες έπρεπε να δώσουν λόγο για τη ζωή τους, αλλά ακόμη και εκείνοι που έπαιρναν το λόγο στην εκκλησία του δήμου. Ο νόμος όριζε πως δεν έχουν δικαίωμα να μιλήσουν όσοι κακομεταχειρίστηκαν ή δε φρόντισαν τους γονείς τους, όσοι δε στρατεύτηκαν, όσοι πέταξαν την ασπίδα τους στη μάχη, οι πόρνοι και όσοι κατασπατάλησαν την πατρική τους περιουσία.

ΜΑΝΟΛΗΣ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ “ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΙΒΩΤΟΣ” Εκδόσεις ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

Ο Ζακ Λακαριέρ (1926-2005) ήταν συγγραφέας, δοκιμιογράφος και στοχαστής που αγάπησε με πάθος την Ελλάδα. Το βιβλίο του “Ελληνικό Καλοκαίρι” (1976), θεωρείται από τα καλύτερα που γράφτηκαν για την Ελλάδα στο εξωτερικό. Μετά το θάνατό του, το 2005, η σορός του αποτεφρώθηκε και η στάχτη του σκορπίστηκε στη θάλασσα στα ανοιχτά των Σπετσών, σύμφωνα με την τελευταία του επιθυμία.
Στο βιβλίο του “Ερωτικό Λεξικό της Ελλάδας” ο Λακαριέρ μιλάει για όλα όσα αγαπάει από την Ελλάδα: από το Σολωμό, τον Ελύτη, τον Σεφέρη, τον Γκάτσο, τον Καζαντζάκη μέχρι την ελληνική γλώσσα, τα δελφίνια, το κυπαρίσσι, το ζεϊμπέκικο ή το γλυκό του κουταλιού.
Στην εισαγωγή του βιβλίου γράφει ο Βασίλης Βασιλικός για το μεγάλο επίτευγμα του Λεξικού: “Στον δύσπιστο ξένο, που αναρωτιέται τι σχέση έχει η αρχαία με τη νέα Ελλάδα, στις άδικες περιγραφές των περιηγητών του 19ου αιώνα που τόνιζαν αυτό το χάσμα, ο Λακαριέρ έρχεται να δώσει τη δική του ερμηνεία, αφού αποδεικνύει, με τον πιο έξυπνο τρόπο, πως τέτοιο χάσμα δεν υπήρξε ποτέ”.
Και αν αναρωτιέστε με ποιον τρόπο τα καταφέρνει ο Λακαριέρ, διαβάστε το παρακάτω απόσπασμα.

ΓΛΥΚΟ ΤΟΥ ΚΟΥΤΑΛΙΟΥ
Παλαιά ελληνική παράδοση που ελπίζω να μην έχει τελείως χαθεί: προσφέρουν στον επισκέπτη, είτε τον περίμεναν είτε όχι, τόσο στα καλά σπίτια όσο και στα πιο ταπεινά καλυβάκια, ένα γλυκό, ένα γλύκισμα φτιαγμένο από την κυρία του σπιτιού, συνήθως από σταφύλι, σύκο ή περγαμόντο. Το σερβίρουν πάνω σ’ ένα δίσκο μαζί με ένα μεγάλο ποτήρι νερό και ένα κουταλάκι, απ’ όπου πήρε και τ’ όνομά του: γλυκό του κουταλιού. Τίποτα το ιδιαίτερο ή το εξωτικό σ’ αυτό, έξω από το γεγονός ότι αυτό το τυπικό του καλωσορίσματος συνοδεύεται πάντα από ένα πλατύ χαμόγελο της οικοδέσποινας. Θα πρέπει να κατανάλωσα δεκάδες επί δεκάδων τέτοια «γλυκάκια του κουταλιού» στην Ελλάδα μέσα σε όλα τούτα τα χρόνια, δε μου μένει όμως τόσο η ελαφρά πικρή γεύση του νεραντζιού ή του σιροπιού από το συκαλάκι, όσο η ανάμνηση από εκείνες τις δεκάδες επί δεκάδων τα χαμόγελα, ορισμένα από τα οποία θα μπορούσαν να συναγωνισθούν με εκείνο της Κόρης της Ακρόπολης.

ΖΑΚ ΛΑΚΑΡΙΕΡ “ΕΡΩΤΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ”
Εκδόσεις ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΗ

Κόρη από την Ακρόπολη
από το http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/AR/Kore%20682.htm

Επισκεφτήκαμε, με τους μαθητές μου, το μουσείο της Βεργίνας, λίγο πριν το Πάσχα, και ήταν πραγματικά μια αξέχαστη εμπειρία τόσο για τα παιδιά όσο και για εμάς τους δασκάλους που τα συνοδέψαμε.
Σκέφτομαι πως είμαστε πολύ τυχεροί που ζούμε σε απόσταση μιάμισης ώρας περίπου από τη Βεργίνα γιατί τόσα σχολεία στην Ελλάδα, και στον υπόλοιπο κόσμο, δεν μπορούν να πραγματοποιήσουν αυτή την επίσκεψη. Μεταξύ άλλων είδαμε τις επιτύμβιες στήλες με τα γραμμένα ελληνικά ονόματα, το χρυσό στεφάνι του Φιλίππου, το επίσης χρυσό διάδημα της συζύγου του, την πανοπλία του Φιλίππου, τη χρυσή λάρνακα με το αστέρι της Βεργίνας και τη ζωγραφιά με την αρπαγή της Περσεφόνης.
Μια εβδομάδα πριν την επίσκεψη άρχισα να δίνω στους μαθητές μου πληροφορίες για τα ευρήματα της Βεργίνας, πληροφορίες που άντλησα κυρίως από το εξαιρετικό βιβλίο της Θέτης Χορτιάτη “Στη Βέροια, στη Βεργίνα”, εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ και από τα:
http://history-of-macedonia.com/wordpress/2010/04/11/mouseio-basilikon-tafon-aigon/.
http://odysseus.culture.gr/h/4/gh430.jsp?obj_id=14051

Κάποιες από τις πληροφορίες αυτές είναι οι ακόλουθες:

Στη Βεργίνα βρίσκονταν οι αρχαίες Αιγές. Ήταν πανάρχαια συνήθεια να θάβονται στις Αιγές οι βασιλιάδες της Μακεδονίας.
Το 1979 βρέθηκαν, από τον Μανόλη Ανδρόνικο, στη Βεργίνα τρεις βασιλικοί τάφοι. Από τους τρεις, οι δύο βρέθηκαν ασύλητοι. Από τους τρεις τάφους ο μεγαλύτερος τάφος, που ήταν και ασύλλητος, είναι του Φιλίππου του Β΄.
Οι αρχαίοι μακεδονικοί τάφοι είναι ολόκληρα οικοδομήματα, σαν μικροί ναοί, με έναν ή περισσότερους θαλάμους, μεγάλους σαν δωμάτια. Είναι υπόγεια κτίρια, χωμένα κάτω από τύμβους ή τούμπες, που είναι μικροί ή μεγάλοι λόφοι.

πρόσοψη του τάφου του Φιλίππου Β΄

Μέταλλα γεννούσε η γη των Μακεδόνων, όλα τα ποτάμια της Μακεδονίας κατέβαζαν χρυσάφι, η Χαλκιδική είχε χαλκό, το Δύσορο μεταλλείο ασημιού. Στο Παγγαίο ήταν τα χρυσωρυχεία με το νομισματοκοπείο του Φιλίππου του Β΄ και εκεί για πρώτη φορά στην Ευρώπη έκοψε νομίσματα χρυσά, τους στατήρες, για να μιμηθεί το Δαρείο.
Στη Βεργίνα βρέθηκαν πολλά δείγματα μεταλλοτεχνίας, από χρυσάφι, ασήμι, χαλκό: στεφάνια, κοσμήματα, όπλα, αγγεία, σκεύη και άλλα αντικείμενα. Το ωραιότερο όμως είναι το χρυσό στεφάνι του Φιλίππου, που παριστάνει κλαδί χρυσής βελανιδιάς με χρυσά βελανίδια, γιατί η βελανιδιά ήταν το ιερό δέντρο του Δία.
Έχει 313 φύλλα και 68 βελανίδια!

Η χρυσή λάρνακα που περιείχε τα οστά του Φιλίππου Β΄και το χρυσό στεφάνι που όπως φαίνεται φορούσε ο νεκρός όταν το σώμα του παραδόθηκε στις φλόγες.
από το http://odysseus.culture.gr/h/4/gh430.jsp?obj_id=14051

Όταν πέθαινε κάποιος Μακεδόνας, οι δικοί του έκαιγαν μετά το σώμα του, στη συνέχεια έπλεναν με κρασί τα οστά του και, τυλιγμένα σε πολύτιμο ύφασμα, τα τοποθετούσαν σ’ ένα κουτί, σε μια λάρνακα ή σε μια οστεοδόχο υδρία. Μετά αράδιαζαν τριγύρω τα αγαπημένα του αντικείμενα κι έκλειναν τον τάφο έτσι, που να μην ανοίξει πια ποτέ.
Στη χρυσή λάρνακα του προθαλάμου βρέθηκε ένα χρυσό διάδημα και τα οστά μιας νεαρής γυναίκας, προφανώς συζύγου του νεκρού βασιλιά.

Η χρυσή λάρνακα του προθαλάμου
από το http://odysseus.culture.gr/h/4/gh430.jsp?obj_id=14082

Το χρυσό γυναικείο διάδημα που βρέθηκε στη λάρνακα του προθαλάμου
από το http://odysseus.culture.gr/h/4/gh430.jsp?obj_id=14101

Σε ποια σύζυγο ανήκε όμως αυτό το διάδημα; Η τελευταία σύζυγος του Φιλίππου, Κλεοπάτρα σκοτώθηκε αργότερα. Επομένως το διάδημα ανήκε στη Μήδα, πριγκίπισσα από τη Θράκη, που ο Φίλιππος παντρεύτηκε όταν γύριζε από την εκστρατεία στη Σκυθία, το 339 π.Χ. Υπακούοντας στο έθιμο της φυλής της, η νεαρή φαίνεται πως αυτοκτόνησε, όταν δολοφονήθηκε ο βασιλιάς και έγινε για τους Μακεδόνες, που δεν ήταν εξοικειωμένοι σε τέτοιες ενέργειες, πρότυπο συζυγικής αρετής και πίστης.

Οι πληροφορίες αντλήθηκαν:

από το βιβλίο της Θέτης Χορτιάτη:
«Στη Βέροια, στη Βεργίνα», εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ

από το
http://odysseus.culture.gr/h/4/gh430.jsp?obj_id=14101

και από το
http://history-of-macedonia.com/wordpress/2010/04/11/mouseio-basilikon-tafon-aigon/

Είναι ασύλητος! Είναι κλειστός!

Ο Μανόλης Ανδρόνικος διηγείται το χρονικό της ανακάλυψης του τάφου του Φιλίππου Β΄ στη Βεργίνα:

Πήρα το τσαπάκι της ανασκαφής, που έχω μαζί μου από το 1952, έσκυψα στο λάκκο και άρχισα να σκάβω με πείσμα και αγωνία το χώμα κάτω από το κλειδί της καμάρας. Ολόγυρα ήταν μαζεμένοι οι συνεργάτες μου. (…) Συνέχισα το σκάψιμο και σε λίγο ήμουν βέβαιος. Η πέτρα του δυτικού τοίχου ήταν στη θέση της, απείραχτη, στέρια. (…) -Είναι ασύλητος! Είναι κλειστός! Ήμουν ευτυχισμένος βαθιά. Είχα λοιπόν βρει τον πρώτο ασύλητο μακεδονικό τάφο. Εκείνη τη στιγμή δεν ενδιαφερόμουν για τίποτε άλλο.

Εκείνη τη νύχτα -όπως και όλες τις επόμενες- στάθηκε αδύνατο να κοιμηθώ περισσότερο από δυο τρεις ώρες. Γύρω στις 12, τα μεσάνυχτα, πήρα το αυτοκίνητο και πήγα να βεβαιωθώ αν οι φύλακες ήταν στη θέση τους. Το ίδιο έγινε και στις 2 και στις 5 το πρωί.

Οπωσδήποτε, συλλογιζόμουν, μέσα στη σαρκοφάγο πρέπει να κρύβεται μια ωραία έκπληξη. Η μόνη δυσκολία που συναντήσαμε ήταν πως την ώρα που ανασηκώναμε το κάλυμμα, είδαμε καθαρά πια το περιεχόμενο και έπρεπε να μπορέσουμε να κρατήσουμε την ψυχραιμία μας και να συνεχίσουμε τη δουλειά μας, μόλο που τα μάτια μας είχαν θαμπωθεί απ’ αυτό που βλέπαμε και η καρδιά μας πήγαινε να σπάσει από συγκίνηση. Μέσα στη σαρκοφάγο υπήρχε μια ολόχρυση λάρνακα. Επάνω στο κάλυμμά της ένα επιβλητικό ανάγλυφο αστέρι με δεκάξι ακτίνες, και στο κέντρο του ένας ρόδακας.

Με πολλή προσοχή και περισσότερη συγκίνηση ανασήκωσα το κάλυμμα με το αστέρι πιάνοντάς το από τις δυο γωνίες της μπροστινής πλευράς. Όλοι μας περιμέναμε να δούμε μέσα σ’ αυτήν τα καμένα οστά του νεκρού. Όμως αυτό που αντικρίσαμε στο άνοιγμά της μας έκοψε για μιαν ακόμη φορά την ανάσα, θάμπωσε τα μάτια μας και μας πλημμύρισε δέος: πραγματικά μέσα στη λάρνακα υπήρχαν τα καμένα οστά. (…) Αλλά το πιο απροσδόκητο θέαμα το έδινε ένα ολόχρυσο στεφάνι από φύλλα και καρπούς βελανιδιάς που ήταν διπλωμένο και τοποθετημένο πάνω στα οστά. Ποτέ δεν είχα φανταστεί τέτοια ασύληπτη εικόνα.

Μπορώ να φέρω στη συνείδησή μου ολοκάθαρα την αντίδραση που δοκίμασα καθώς έλεγα μέσα μου: “Αν η υποψία που έχεις, πως ο τάφος ανήκει στον Φίλιππο, είναι αληθινή -και η χρυσή λάρνακα ερχόταν να ενισχύσει την ορθότητα αυτής της υποψίας- κράτησες στα χέρια σου τη λάρνακα με τα οστά του. Είναι απίστευτη και φοβερή μια τέτοια σκέψη, που μοιάζει εντελώς εξωπραγματική”. Νομίζω πως δεν έχω δοκιμάσει ποτέ στη ζωή μου τέτοια αναστάτωση, ούτε και θα δοκιμάσω ποτέ άλλοτε.

αποσπάσματα από το βιβλίο του ΜΑΝΟΛΗ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΥ “ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΒΕΡΓΙΝΑΣ” Εκδόσεις ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ

“Η αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα” βρέθηκε στο εσωτερικό του συλημένου βασιλικού τάφου της Βεργίνας
(η φωτογραφία είναι από το http://www.komvos.edu.gr/mythology/ent2/2_arpages.html)

Οι Αιγές και ένα παράξενο μετεωρολογικό φαινόμενο

Για πολλά χρόνια οι επιστήμονες θεωρούσαν πως οι Αιγές, η παλιά πρωτεύουσα των Μακεδόνων, βρίσκονταν στην Έδεσσα. Ο Μ. Ανδρόνικος σχολιάζει  το πρόβλημα της ταύτισης των Αιγών με την Έδεσσα:

Κανένας ιστορικός ή αρχαιολόγος δεν είχε αμφισβητήσει την ταύτιση Αιγών και Έδεσσας, μολονότι υπήρχαν κάποιοι βασικοί λόγοι, που θα έπρεπε να δημιουργήσουν ισχυρές υποψίες για την ακρίβειά της. (1) Η παράξενη και μοναδική περίπτωση μιας πόλης με δύο ονόματα. (…) (2) Ο αρχαίος γεωγράφος Πτολεμαίος, αντιγράφοντας τις μακεδονικές πόλεις, δίνει διαφορετικά γεωγραφικά στίγματα για την Έδεσσα και για τις Αιγές. (…) (3) Σε κάποιο κείμενο του Πλουτάρχου αναφέρεται η Έδεσσα και λίγο παρακάτω οι Αιγές. (…)
Ωστόσο την αποφασιστική αντιμετώπιση του προβλήματος της τοποθεσίας των Αιγών τη χρωστούμε στον Άγγλο ιστορικό Νίκολας Χάμοντ. (…) Ο Χάμοντ συγκέντρωσε όλες τις γραπτές πηγές, αλλά και όλα τα δεδομένα που είχαν προσκομίσει οι αρχαιολογικές έρευνες ως τώρα. (…) Ο Χάμοντ συμπλήρωνε τις γνώσεις του με άμεση και εξαντλητική γνώση της περιοχής. Με απλά λόγια, τη Μακεδονία τη γνώρισε όχι μονάχα από τα βιβλία των άλλων, αλλά και την περπάτησε βήμα με βήμα. Έτσι στο συνέδριο για την Αρχαία Μακεδονία, που έγινε στη Θεσσαλονίκη στα 1968, υποστήριξε πως οι Αιγές, η πρώτη και σεβαστή πρωτεύουσα των Μακεδόνων, πρέπει να τοποθετηθεί στη σημερινή Βεργίνα και όχι στην Έδεσσα. Την πρότασή του τη στήριξε, πέρα από τους λόγους που αναφέραμε πρωτύτερα, και σε δύο τουλάχιστον πολύ σημαντικές παρατηρήσεις: (1) Ο Θεόφραστος, ο γνωστός μαθητής του Αριστοτέλη, αναφέρει ότι στις Αιγές παρατήρησε ένα περίεργο, μετεωρολογικό φαινόμενο: όταν φυσά βοριάς, τα σύννεφα, αντί να κινούνται από βορρά προς νότο, όπως θα ήταν φυσικό, ακολουθούν ανάστροφη πορεία και κινούνται από νότο προς βορρά. Κάτι τέτοιο είναι τελείως αδύνατο να συμβαίνει στην Έδεσσα, είναι όμως λογικό να συμβαίνει στη Βεργίνα, όπου οι βόρειοι άνεμοι χτυπούν στις πυκνές οροσειρές που απλώνονται στα νότια της περιοχής, με αποτέλεσμα να αναστρέφεται η φορά τους και να ωθούν τα σύννεφα προς βορρά (ύστερα από λίγα χρόνια ένας νεότερος ιστορικός έγραψε πως παρατήρησε ο ίδιος το φαινόμενο στη Βεργίνα). (2) Ένας ανταπαιτητής του θρόνου του Φιλίππου, ο Αργαίος, κινήθηκε από την παραλία της Πιερίας προς τις Αιγές, όπου είχε συνεργάτες, για να εξεγείρει την παλιά πρωτεύουσα κατά του Φιλίππου. Δεν κατόρθωσε όμως να επιτύχει το σκοπό του και γύρισε αμέσως άπρακτος. Όλες αυτές οι κινήσεις του είναι ακατανόητες αν οι Αιγές βρίσκονταν πραγματικά στη σημερινή Έδεσσα, γιατί θα ήταν αδύνατο να φτάσει ως εκεί και να επιστρέψει χωρίς να τον αντιληφθεί ο Φίλιππος, που βρισκόταν στην Πέλλα.

ΜΑΝΟΛΗΣ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ «ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΒΕΡΓΙΝΑΣ»
ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ

Ο Μανόλης Ανδρόνικος μιλάει για τα ευρήματα της Βεργίνας και αφηγείται το ιστορικό των ανασκαφών στο:
http://www.ert-archives.gr/V3/public/pop-view.aspx?tid=4923&tsz=0&act=mMainView

.

Το περιστατικό  που περιγράφει παρακάτω, στην επιστολή προς τον Πολύβιο¹, ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, συνέβη το 184 π.Χ., λίγα χρόνια πριν από την οριστική κατάκτηση της Ελλάδας από τους Ρωμαίους.

Αισθάνθηκες μεγάλη υπερηφάνεια για τον πατέρα σου, όταν ήσουν δεκάξι περίπου ετών. Τέσσερα χρόνια πριν, ο Φιλοποίμην² είχε μπει νικητής στη Σπάρτη, γκρέμισε τα τείχη της που είχαν πρόσφατα ανεγερθεί από τυράννους, κατάργησε τους παλαιούς νόμους και την «Λυκούργειον αγωγήν» και υποχρέωσε τους Λακεδαιμονίους να γίνουν μέλη του Αχαϊκού Κοινού. Η Σπάρτη ζήτησε τη βοήθεια της Ρώμης που η προστασία της επάνω στην Ελλάδα ήταν ένα πραγματικό γεγονός μετά την ήττα του Φιλίππου του πέμπτου στην περιοχή των Κυνός Κεφαλών. Κι άρχισε μια έντονη αντιδικία μεταξύ Σπάρτης και Αχαϊκού Κοινού με τη Ρώμη ως ανώτατο διοικητή. Οι φάσεις της αντιδικίας ήταν πολλές. Η μια απ’ αυτές, η κρισιμότερη, σημειώθηκε τη χρονιά που είχε εκλεγεί στρατηγός (δηλαδή ανώτατος λειτουργός) του Αχαϊκού Κοινού ο πατέρας σου. Το καλοκαίρι της χρονιάς εκείνης –όταν εσύ ήσουν δεκάξι περίπου ετών- παρουσιάσθηκαν στη σύνοδο του Αχαϊκού Κοινού λεγάτοι της ρωμαϊκής συγκλήτου με επικεφαλής τον Άππιο Κλαύδιο που ήταν, στο προηγούμενο έτος, ένας από τους δυο υπάτους. Τη σκηνή περιγράφει ο Τίτος Λίβιος και τους λόγους του Ρωμαίου και του πατέρα σου τους διαβάζω στη λατινική γλώσσα. Ο Άππιος Κλαύδιος μίλησε πολύ αυστηρά. Κατηγόρησε δριμύτατα τους Αχαιούς. Τότε εγέρθηκε και απάντησε ο πατέρας σου³. Και απάγγειλε τον αξιοπρεπέστερο λόγο που, αφότου η Ελλάς είχε ουσιαστικά πάψει νάναι ανεξάρτητη, άκουσε Ρωμαίος από τα χείλη Έλληνος. Αφού δικαιολόγησε τη συμπεριφορά του αγαπητού του φίλου Φιλοποίμενος απέναντι της Σπάρτης –τα τείχη της Σπάρτης, ετόνισε, «δεν τα έχτισε ο Λυκούργος, αλλά χτίστηκαν, εδώ και λίγα χρόνια (από τυράννους), για να καταλυθεί ακριβώς η αγωγή του Λυκούργου»- άλλαξε τόνο και είπε: «Γνωρίζω, Άππιε Κλαύδιε, ότι ο λόγος που ως τη στιγμή αυτή απάγγειλα δεν είναι λόγος συμμάχων προς συμμάχους, αλλά είναι μια αντιλογία δούλων προς τους κυρίους». Ύστερ’ από την οδυνηρή αυτή παραδοχή, που την έκαμε ο πατέρας σου όχι για να σκύψει το κεφάλι του, αλλά για να το σηκώσει, με σεμνή πάντως υπερηφάνεια, ακόμα περισσότερο, είπε ότι, αν η συμμαχία και η «amicitia» Ρωμαίων και Αχαιών ίσχυε κι από τις δυο μεριές εξίσου, θάπρεπε νάχει κι αυτός –ο πατέρας σου- το δικαίωμα, όπως τόχουν οι Ρωμαίοι που ελέγχουν τη συμπεριφορά των Αχαιών απέναντι της Σπάρτης, να ρωτήσει τι είχαν κάμει οι Ρωμαίοι όταν εκυρίευσαν την Καπύη (27 χρόνια πριν, την ώρα που ο Αννίβας την άφησε απροστάτευτη για να εμφανισθεί ξαφνικά προ των πυλών της Ρώμης). Το λόγο του τον έκλεισε ο πατέρας σου με τις λέξεις: «Σας σεβόμαστε βέβαια, ω Ρωμαίοι, και –αν το επιθυμείτε έτσι- σας φοβόμαστε επίσης, αλλά και σεβόμαστε και φοβόμαστε τους αθάνατους θεούς περισσότερο».

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ «ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΣΤΟΥΣ ΠΡΟΓΟΝΟΥΣ ΜΟΥ»
Εκδόσεις ΛΙΒΑΝΗ

¹Πολύβιος (203-120 π.Χ.): Έλληνας ιστορικός από τη Μεγαλόπολη.

²Φιλοποίμην (253-183 π.Χ.): Στρατηγός και πολιτικός της Αχαϊκής Συμπολιτείας. Καταγόταν από τη Μεγαλόπολη της Αρκαδίας. Ονομάστηκε Έσχατος των Ελλήνων γιατί μετά από αυτόν δεν υπήρξε άλλος αξιόλογος Έλληνας ηγέτης.

³Λυκόρτας: Στρατηγός των Αχαιών, πατέρας του Πολύβιου.